Die Samaritane – Coen Slabber

In Johannes 4 lees ons van Jesus en die Samaritaanse vrou. In haar gesprek met Jesus sê sy onder andere: Ons voorouers het God op hierdie berg aanbid (vers20). Wie was hierdie Samaritane en wie/wat het hulle aanbid?

Wie was die Samaritane?

Ons is nie seker wanneer die Samaritane ontstaan het nie. Daar is veral twee sienings oor hulle oorsprong:

(a)    Die Jode het vas geglo dat die Samaritane se voorouers immigrante uit vreemde lande was. Na die Assiriërs van die inwoners van die Noordryk in ballingskap weggevoer het, lees ons in 2 Konings 17:24 – 41: Die koning van Assirië het inwoners van Babel, Kuta, Awwa, Hamat en Sefarwajim af gebring, en hulle in die stede van Samaria gevestig in die plek van die Israeliete … Hulle het die Here vereer en ook hulle eie gode gedien volgens die gebruik van die heidennasies waaruit hulle weggevoer is. Toe die Jode uit die ballingskap teruggekeer het, het hulle die tempel herbou. Daar kom toe mense (? Samaritane) wat aangebied het om hulle te help met die herbou van die tempel – ons vereer dieselfde God as julle. Ons bring vir Hom offers. Serubbabel en Jesua weier egter dat hulle help: Ons alleen sal vir die Here die God van Israel bou (Esra4:1 – 3). Die Jode het die Samaritane nie as ras egte Jode beskou nie. 

(b)    Die Samaritane, daarenteen, hou vol dat hulle ‘n oorblyfsel van die ware Israeliete was wat die ontheiliging van Israel se geloof soos gevind in Jerusalem teengestaan het. Hierdie ontheiliging het plaasgevind toe die plek van aanbidding van Sigem na Silo en uiteindelik na Jerusalem verskuif is. Hulle glo hulle het die enigste wettige plek van aanbidding – die berg Gerisim – en die ware priesterskap. Josefus, die bekende Joodse geskiedskrywer, beskryf die uitwerping van ‘n priester uit Jerusalem. Sy skoonvader, Sanballat, bou toe vir hom ‘n heiligdom by Gerisim. 

Baie teoloë verwerp die verband tussen die Samaritane aan die een kant en 2 Konings 17 en Esra 4 aan die ander kant. Hulle glo dat die Samaritane ‘n klein groepie konserwatiewe noordelike Israeliete was wat nie in ballingskap weggevoer is nie. Na Aleksander die Grote se geweldadige onderdrukking van ‘n opstand (331 vC) migreer hulle na Sigem. By hulle sluit ‘n aantal priesters wat uit Jerusalem verban is, aan. Hierdie verbanning het gebeur tydens die streng hervormings van Esra en Nehemia. Iewers in die vierde eeu vC bou hulle ‘n tempel by Gerisim. Daar kom ‘n duidelike skeiding tussen die Samaritane aan die een kant en die tempel en priesterdom in Jerusalem aan die ander kant (Johannes 4:19 -24).

Spanning tussen Jode en Samaritane

Daar was van die begin af spanning tussen die Noord- en Suidryk toe Israel na die dood van Salomo verdeel is in twee ryke. Met die terugkeer van die ballinge uit Babilon (ongeveer538 vC) het die spanning weer opgevlam. Voor die terugkeer van die ballinge was die hele gebied deur Sanballat (onder gesag van die Perse) uit Samaria in die noorde regeer.Die terugkeer van die ballinge, en veral hulle besluit om die tempel in Jerusalem te herbou, was ‘n bedreiging vir Sanballat.

Aanvanklik was die spanning polities gedrewe, maar later was dit hoofsaaklik godsdienstig. In die Wysheid van Ben Sirag lees ons: Daar is twee nasies wat ek haat; die derde een is nie eers ‘n nasie nie: die mense wat in die berge van Samaria leef (die Edomiete); die Filistyne en die onnosel nasie wat in Sigem leef (50:25 – 26). Hy sien die Samaritane in ‘n slegter lig as die Edomiete en Filistyne – hulle is ‘n onnosel nasie!

Die Jode se minagting vir die Samaritane het toegeneem toe die Samaritane nie die veldtog teen Antiogus Epifanes se bevordering van die Griekse godsdiens in Palestina teengestaan het nie. Antiogus het onder andere die tempel in Jerusalem as ‘n aanbiddingsplek vir die Griekse god Zeus ingerig. Dit lei tot die Makkabese opstand waaraan die Samaritane nie deelgeneem het nie.

Opsommend: daar was verskeie redes vir hierdie spanning:

(1)  Die Jode het nie die wettigheid van die Samaritaanse priesters aanvaar nie.

(2 ) Die Jode het geglo dat God slegs in Jerusalem waarlik aanbid kan word – Gerisim is nie erken as heiligdom nie en beslis nie as ‘n plek waar offers gebring kan word nie

(3)  Daar was ook verskille oor tradisies en die interpretasie van die Skrif.

Hierdie spanning was altyd onderliggend teenwoordig, maar het elke af en toe openlik uitgebars. ‘n Paar voorbeelde is:

(i)  In 128 vC neem Johannes Hirkanus Sigem in en verwoes die Samaritaanse tempel by Gerisim.

(ii)  In 52 vC kry ons die massamoord op Joodse pelgrims wat van Galilea na Jerusalem gereis het. Hulle moes of deur of om Samaria reis om by Jerusalem te kom.

(iii)  In 5 – 6 vC word die tempel in Jerusalem ontheilig deur tydens die Paasfees mensbeendere op die terrein te stooi. Dit was waarskynlik die werk van Samaritane wat die tempel as ‘n vals kultiese sentrum beskou het. Die tempelowerhede in Jerusalem het hulle ook verbied om in sekere gedeeltes van die tempel te kom.

Die gevolg was dat huwelike tussen die twee groepe verbied is en sosiale interaksie was baie beperk: Die Jode en Samaritane gaan immers nie met mekaar om nie (Johannes 4:9). Die woord Samaritaan is dikwels minagtend gebruik. So sê die Jode vir Jesus: Ons het mos gesê jy is ‘n Samaritaan en van die duiwel besete (Johannes 8:48).

Wat was Jesus se houding teenoor die Samaritane?

In Matteus 10:5 lees ons van Jesus se opdragte aan die twaalf voordat Hy hulle uitstuur. Een van die opdragte is: Moenie in ‘n dorp van die Samaritane ingaan nie. In Lukas 9:51 – 53 lees ons dat Jesus deur ‘n Samaritaanse dorp verwerp is. Jesus verwys ook na die Samaritaan, een van die tien melaatses wat Hy genees het, as hierdie man wat nie eers ‘n Jood is nie (Lukas 17:19).

Was Jesus dus negatief teenoor die Samaritane ingestel? In Lukas 10 lees ons die bekende gelykenis van die barmhartige Samaritaan. Die priester en Leviet word in ‘n baie negatiewe lig geskilder, maar die Samaritaan word baie positief beskrywe. Jesus breek hier deur die bestaande vooroordele.

Ons moet aanvaar dat Jesus se gesindheid teenoor die Samaritane radikaal verskil het van dié van die Jode. Toe ‘n Samaritaanse dorp Jesus verwerp het, wou Jakobus en Johannes vuur uit die hemel afroep om hulle te verteer. Maar Hy het omgedraai en hulle skerp tereggewys (Lukas 9:54 – 55). Hy het ook nie geweier om die Samaritaanse melaatse te genees nie.

Die verhaal van Jesus en die Samaritaanse vrou is interessant. Nie alleen kon Jesus onrein verklaar word nie, maar Hy bly twee dae in die dorp Sigar – ‘n Samaritaanse dorp. Jesus herdefinieer geregtigheid: nie afkoms of godsdienstige praktyke is belangrik nie, maar geloof in Hom. Hiermee verwerp Hy die ras- en kultuurverskille van destyds.

Wat het die Samaritane geglo?

Hulle glo dat daar net een God is en dat Hy sy wet aan die volk deur Moses gekommunikeer het. Hulle glo egter dat Gerisim die enigste heiligdom is waar offers gebring mag word. Hierdie gevolgtrekking berus op gedeeltes in Eksodus en Deuteronomium in die sogenaamde Samaritaanse Pentateug. Hulle glo dat Gerisim die plek is waar Abel sy altaar gebou het (Genesis 4:4), waar Noag geoffer het na die sondvloed (Genesis 8:20), waar Abraham en Melgisedek ontmoet het (Genesis 14:18), die plek waar Isak geoffer sou word (Genesis 22) en ander.

Hulle het slegs die eerste vyf boeke van die Bybel aanvaar. Dit het hulle teologie bepaal, maar hulle ook van die Jode onderskei. Moses is nie alleen as die belangrikste profeet gesien nie, maar ook as die lig van die wêreld. Hulle het nie aanvaar dat die Messias uit die huis van Dawid sou kom nie, want die Pentateug maak geen melding daarvan nie.  Hulle glo dat die Messias sal kom: Hy wat ook die Christus genoem word. Wanneer Hy kom, sal Hy alles aan ons bekend maak (Johannes 4:25). Hulle het die Messias gesien as ‘n eindtyd profeet, soos Moses, gegrond op Deuteronomium 18:15 – 18). Hierdie Messias sou egte aanbidding by Gerisim herstel.

Gevolgtrekking

Die Samaritane kan waarskynlik ten beste as ‘n konserwatiewe vorm van Judaïsme beskryf word, alhoewel dit nie deur almal aanvaar word nie.

Skrywer: Dr Coen Slabber

Lilith – Hennie Stander

Amelda vra:

Ek het baie interessante vraag. Ek het ‘n boek beet gekry “Kan jy glo dit is in die Bybel” geskryf deur Hennie Stander. Hy noem die naam Lilith (Jesaja 34:13) en noem dis enigste plek in Bybel waar dit voorkom. Wat weet julle van haar af? Volgens die boek is sy nes Adam uit stof geskep. Om hierdie rede het sy op absolute gelykheid met Adam aanspraak gemaak. Uiteindelik het sy van Adam weggevlug en in ‘n grot in die woestyn langs die Rooi See gaan woon waar sy met demone seks gehad het. Adam het soe sy lot by God bekla. So gaan die storie aan, en dan is Eva geskape. Hoe waar is dit of hoe waar kan dit wees.

Antwoord

Prof Hennie Stander antwoord:

Daar bestaan  Joodse legendes oor ʼn sekere Lilith wat beweer dat sy Adam se eerste vrou was. Volgens hierdie legendes is Lilith, nes Adam, uit stof geskep. Om hierdie rede het sy op absolute gelykheid met Adam aanspraak gemaak en ook geweier om onder hom te lê wanneer hulle seks gehad het. Uiteindelik het Lilith van Adam af weggevlug en in ʼn grot in die woestyn langs die Rooi See gaan woon, waar sy met demone seks gehad het. Adam het toe sy lot by God bekla.

God het drie engele gestuur om Lilith te gaan haal, maar sy het geweier om na Adam terug te keer.  As straf het God bepaal dat daar elke dag honderd van haar kinders sal sterf. Daarom sterf daar volgens die legende elke dag honderd demone.  Lilith het op haar beurt gesê dat sy dit as haar taak sien om pasgebore babas te laat siek word. As die ouers egter die name van die drie engele wat haar gaan soek het, op die babas se amulette skryf, het sy die babas weer gesond laat word.

Volgens hierdie legendes het God daarna besluit om vir Eva te maak, wat aan Adam onderdanig sou wees. Omdat Lilith aanspraak gemaak het op absolute gelykheid met Adam, word haar naam dikwels as simbool van vroueregte gebruik en is sy ʼn populêre figuur in die feministiese teologie.  Bewerings dat hierdie verhaal deur Joodse mans met ʼn patriargale gesindheid uit die Bybel gegooi is, is absolute onsin. Die verhaal het lank na die vorming van die kanon sy beslag gekry. Dit kom die eerste keer voor in ʼn werk getiteld Die Alfabet van Ben-Sira, wat eers in die Middeleeue ontstaan het. Hierdie geskrif is buitendien vol ander verhale wat poog om die Bybelse verhale in ʼn slegte lig te stel.  Koning Dawid word byvoorbeeld as ʼn hartelose figuur uitgebeeld wat in die geheim bly is wanneer sy seun Absalom sterf. Sommige geleerdes bestempel hierdie dokument selfs as ʼn anti-Joodse satire.

Die woord Lilith kom wel in die Hebreeuse teks van Jesaja 34:14 voor. Ongelukkig is dit die enigste plek in die Bybel waar dit voorkom en daarom is dit baie moeilik om te weet wat die betekenis van die woord daar is.  Bybelvertalers vertaal dit met woorde soos naguil, screech owl, night creature, night monster of arrow-snake. Tog lyk dit vir my onwetenskaplik om Jesaja 34:14 in terme van bogenoemde Joodse legendes te verklaar.

Amelda vra nou in haar epos: “Hoe waar is dit, of hoe waar kan dit wees?” Wel dit is waar dat daar sulke Joodse legendes is, maar soos die woord “legende” sê, is dit bloot ʼn legende, en daarom het dit waarskynlik geen historiese basis nie.

Skrywer: Prof Hennie Stander

Die Nikolaïete – Coen Slabber

Maar dit het julle darem in julle guns: julle verafsku wat die Nikolaïete doen, net soos Ek dit ook verafsku (Openbaring 2:6 – Die boodskap aan Efese).

So is daar onder julle ook mense wat die leer van die Nikolaïete aanhang en dieselfde sondes doen (Openbaring 2:15 – Die boodskap aan Pergamum).

Wie was hierdie groep mense? Wat het hulle geleer? Daar is min oortuigende bewyse oor wie hulle was. Omdat die geskiedkundige agtergrond van hierdie groep so skraps is, kan ons selfs nie oor hulle leer absoluut seker wees nie. Jesus Christus sê dat Hy hulle leer verafsku.

Die tydperk van die vroeë kerk was ‘n dinamiese tyd: van die apostels en van die ooggetuies van Christus se opstanding het nog geleef. Maar ten spyte van die entoesiasme en ywer van die vroeë Christendom sien ons dat Satan al reeds besig is om die ondergang van die kerk te beplan. Baie van die aanvalle op die kerk het van buite gekom – vervolging van Christene het algemeen voorgekom. Maar, soos so dikwels die geval is, kom die grootste bedreiging van binne die kerk.

1.  Wie was die Nikolaïete

Die eerste verwysing na die Nikolaïete kry ons in die boodskap aan Efese. Toe Paulus vroeër die ouderlinge van Efese toegespreek het, het hy hulle gewaarsku: Ja, uit julle eie geledere sal daar mense na vore kom wat met leuens die gelowiges agter hulle aan sal probeer verlei (Handelinge 20:30). Paulus het geweet wat vir die gemeente voorgelê het. Die grootste bedreiging is dikwels nie ‘n uitgesproke anti-Christendom boodskap van buite nie, maar ‘n mengsel van die waarheid en leuens wat binne die kerk sy oorsprong het.

Irenaeus (hy was biskop in ongeveer 175 – 195 van wat vandag bekend is as Lyon in Frankryk) het die Nikolaïete as ‘n gnostiese sekte beskryf. Hy skryf onder andere: “Johannes, die dissipel van die Here,  verkondig hierdie geloof (die Goddelikheid van Jesus)  en probeer, deur die verkondiging van die evangelie, die fout wat deur Cerinthus onder mense versprei is, en lank tevore deur diegene wat Nikolaïete genoem is, versprei is, reg te stel. Die “kennis,” valslik so genoem, is versprei om mense te verwar en te oortuig dat daar net een God is wat alle dinge deur sy Woord gemaak het.” Volgens Irenaeus het hulle die Goddelikheid van Jesus Christus ontken.

1.  Wat het hulle geleer?

Om te verstaan wat die leer van die Nikolaïete was, moet ons kyk na die konteks waarin hierdie verse voorkom. In sy boodskap aan Pergamum sê Jesus: Julle het mense daar wat die leer van Bileam aanhang. Hy het vir Balak geleer om die volk Israel van My afvallig te maak, sodat hulle afgodsoffervleis geëet het en onsedelikheid bedrywe het (Openbaring 2:14). Christus verwerp die leer van Bileam. Hierdie leer het afgodery en onsedelikheid ingesluit. [Sien Numeri 22 en 23 vir die verhaal van Bileam.] Bileam se strategie het ingesluit dat die Israeliete onsedelike dade met die vrouens van Midian pleeg. In die proses  kom hulle ook in aanraking met die heidense gode. Uiterlik lyk dit vroom, maar dinge wat God verbied het, verdra hulle. In 2 Petrus 2:15 lees ons: Hulle het die reguit pad verlaat en verdwaal geraak. Hulle het die weg gevolg van Bileam seun van Beor wat daarop uit was om vir geld onreg te pleeg. Die dwaalleraars is deur geld en mag gemotiveer. Om meer aanhangers te lok, was hulle bereid om kompromieë oor God se boodskap aan te gaan. In Judas vers 11 lees ons vir geld het hulle dieselfde bedrog as Bileam gepleeg. Geld speel ook hier ‘n belangrike rol.

In Tiatira kry ons ‘n soortgelyke dwaalleer: Maar Ek het dit teen julle dat julle die vrou Isebel laat begaan. Sy doen haar as profetes voor en leer en verlei my dienaars om onsedelikheid te bedrywe en afgodsoffervleis te eet (Openbaring 2:20).

Die name verander – Nikolaïete, Bileam en Isebel – maar die boodskap bly basies dieselfde: ‘n “Christelike geloof” wat nie gehoorsaamheid en lojaliteit aan Jesus Christus vereis nie. Dit is ‘n dwaalleer en God verafsku dit. Die doel van hierdie dwaalleraars is om Christene (in vers 20 noem Christus hulle my dienaars) te oortuig dat onsedelikheid en afgodediens beoefen kan word sonder dat dit ons verhouding met Jesus Christus beïnvloed. Christus verwys hierna as die diep geheimenisse van die Satan (Openbaring 2:24). Hier is ‘n geheimenis betrokke by die hele proses – iets onheilspellend. Die duiwel self preek hierdie boodskap. Toe sê die slang vir die vrou: “Julle sal beslis nie sterf nie … Dit is hierdie selfde boodskap wat hy oor en oor verkondig. Hy verswyg die gevolge van die sonde en predik vryheid.

Dit wil voorkom of die leer van die Nikolaïete ‘n vorm van antinomisme was. [Antinomisme = ‘n Geloof wat die genade van God as fondament vir verlossing erken. Dit maak egter die fatale fout deur te glo dat ‘n mens vryelik aan die sonde kan deelneem, want die wet van God is nie meer bindend nie. Hulle glo dat as jy intellektueel glo, jy verlos sal word.] Jakobus het reeds hierdie fout reggestel: Die bose geeste glo dit ook – en hulle sidder van angs (2:19). Jakobus herinner ons dat ware geloof ‘n aktiewe beginsel wat deur liefde werk, is. Dit is meer as om te sê dat jy glo. Jou dwaas, wil jy ‘n bewys hê dat geloof sonder dade nutteloos is? (2:20).

Die Bybel leer inderdaad vir ons dat ons uit genade deur geloof gered is: Hierdie redding kom nie uit julleself nie; dit is ‘n gawe van God. Dit kom nie deur julle eie verdienste nie (Efesiërs 2:8 – 9). Maar net in die volgende vers sê Paulus: In Christus Jesus het Hy ons geskep om ons lewe te wy aan die goeie dade waarvoor Hy ons bestem het. Ware geloof lei tot aksie.

Nikolaïete in die tweede eeu het die sienings van die aanhangers in die eerste eeu voortgesit en uitgebrei. Hulle leer dat die dade van die “vlees” geen invloed op die gesondheid van die siel het nie en daarom geen verband met verlossing het nie. Weereens is dit ‘n siening wat Paulus verwerp: Moet ons aanhou sonde doen sodat die genade kan toeneem? Beslis nie. Hoe kan ons wat dood is vir die sonde, nog daarin voortlewe (Romeine 6:1 – 2). Later in dieselfde hoofstuk sê Paulus: Julle moet dus altyd onthou dat julle vir die sonde dood is, maar vir God lewe, omdat julle een is met Christus Jesus. Moet dan nie toelaat  dat die sonde nog langer oor julle heerskappy voer en julle die begeertes van julle sterflike aardse bestaan laat gehoorsaam nie (6:11 – 12).

Ons kry hierdie leer steeds: Die evangelie van Christus het God se wet vervang – deur te glo word ons verlos van die noodsaaklikheid om daders van die Woord te wees. Dit is maar net ‘n vorm van die leer van die Nikolaïete wat Christus onomwonde in Openbaring verwerp het. Jy sien dus dat geloof met dade gepaard gegaan het en dit eers deur dade volkome word (Jakobus 2:22).

Ons kry nie meer Nikolaïete as sulks nie, maar baie van dit wat hulle geglo het, word steeds deur sekere mense aanvaar. Die Bybel, in Openbaring 2, verwerp hulle leer in geen onsekere woorde nie – Christus verafsku dit.

Skrywer: Dr Coen Slabber

Haggai – Francois Malan

Annamarie vra:

Die boek Haggai, is dit voor of na Jesus se kruisiging geskryf? Hulle praat van die woord van die Here het deur bv Haggai gekom, waar was Jesus dan?

Antwoord

Prof Francois Malan antwoord:

Die profeet Haggai het 520 jaar voor Jesus se geboorte die woord wat hy van die Here ontvang het, aan die twee leiers van Juda en die volk verkondig.

Die tien stamme van Israel is reeds in 734 en 722 v.C. na Assirië in ballingskap weggevoer. Die twee stamme Juda en Benjamin is meer as ‘n honderd jaar later, in 597 en 586 v.C. na Babel in ballingskap weggevoer. Dit het die Here oor hulle laat kom omdat hulle nie meer die Here gedien het nie, maar die afgode van die Kanaäniete.

Die Persiese koning Kores oorwin die Babiloniërs en hy het ‘n ander beleid as die Assiriërs en die Babiloniërs. Hy gee opdrag dat die Jode na hulle land kan terugkeer en die tempel herbou om vir hulle God te dien en vir hom as koning voorbidding te doen (2 Kronieke 36:22,23; Esra 1:1-4). In 536 v.C. kom ‘n groep Jode terug, maar toe hulle teenstand kry van die buurvolke oor die bou van die tempel, bou hulle eers hulle eie huise en nie die tempel nie. Na 16 jaar, in 520 v.C., bring Haggai die opdrag van die Here dat hulle nou die tempel moet bou. Kores was al oorlede en sy opvolger Darius I is koning. Haggai ontvang vier opdragte van die Here oor die bou van die tempel, wat in sy boek opgeteken is:

1:1 die eerste dag van die sesde maand van Darius se 2e regeringsjaar = 29 Augustus 520 v.C.

1:15 die 24e van die sesde maand = 21 September 520 v.C.

2:1 die 21e van die 7e maand =  17 Oktober 520 v.C.

2:10,20 die 24e van die 9e maand = 18 Desember 520 v.C.

Die Evangelie van Johannes sê: voor Jesus mens geword het (Joh 1:14) is Hy reeds die Woord van God, self God, en alles wat bestaan, het deur Hom ontstaan (Joh 1:1-3). Volgens Genesis 1:3 het God byvoorbeeld met die skepping gesê: Laat daar lig wees, en daar was lig. God het deur sy woord geskep, en die Evangelie van Johannes sê: die Woord van God is Jesus. Wanneer God praat, is dit Jesus. Só is Jesus ook die woord van die Here, wat na Haggai toe gekom het om die wil van die Drie-enige-God mee te deel. Maar 520 jaar later word die Woord van God ‘n mens, en kom woon onder ons mense, om God aan ons bekend te maak en sy genade en waarheid vir ons te kom wys deur sy lewe en sy dood aan die kruis, en vir ons daarvan te vertel in sy woorde wat in die Evangelies opgeteken is (Joh 1:14,16-18).

Skrywer: Prof Francois Malan