Die bose oog en die beswering daarvan
Die bose oog en die beswering daarvan – Kobus Kok
In die oorspronklike Griekse Nuwe Testament lees ons van die ponêros ofthalmos, of die bose oog (Luk 11:34; Matt 5:22). Ons vind dikwels in die NT vreemde konsepte wat nie vanuit ons eie kultuur verstaanbaar is nie. Dit is juis waarom die sosiaal-wetenskaplike studie ontwikkel is. Laasgenoemde dissipline in die Nuwe Testamentiese wetenskap is ontwikkel om ons te help om die wêreld van die Nuwe Testament en die antieke tyd waarin Jesus en die eerste Christene geleef het beter te verstaan.
Die geloof in die bose oog, en die feit dat die bose oog jou, jou besittings en familie skade kan aandoen, was ‘n wydverspreide bygeloof in die antieke tyd. Dit was moontlik om iemand skade aan te doen deur met jaloesie of haat na iemand te kyk. Die antieke filosowe van die tyd het geglo dat mens ‘n vorm van energie uit jou oë kan uitstraal en ‘n bepaalde uitwerking op objekte en mense daarmee kan uitoefen. In die Babiloniese Talmoed lees ons byvoorbeeld dat daar geglo is dat 99% van alle slegte dinge wat gebeur die resultaat is van die bose oog en die res die gevolg is van natuurlike oorsake (vgl. b. BM 107b; Fiensy 2007:13-14).
Juis om hierdie rede was mense baie bang vir die bose oog se gevolge en het hulle allerlei metodes aangewend om die bose oog af te weer. In die Griekse papirus briewe uit Egipte sien ons dit meer as dikwels in die openingswoorde van briewe:
In die eerste plek bid ek dat jy kan eet in goeie gesondheid en nie deur die bose oog iets slegs slegs aangedoen kan word nie (POxy 11.292; 25 CE).
Jou susters en die kinders van Theonis – mag hulle beskerm word teen die bose oog – ek groet jou …” (POxy VI, 930; 2nd to 3rd CE; Fiensy 2007:15-17)
Bogenoemde papirus tekste toon aan dat die geloof in die bose oog wydverspreid voorgekom het in die antieke tyd, en dat mense dikwels die seën op hulle vriende toegebid het ter beskerming van die bose oog.
Plutarchus (2de eeu n.C.), een van die bekende filosowe uit die antieke tyd skryf in sy Moralia V 7, 680-683 waarom en hoe die bose oog skade kan berokken: Volgens hom is daar emissies (aporroiai) van partikels deur lewende objekte en veral deur die oog.
Volgens ons verstaan van die funksionering van die oog word lig van buite ingelaat in die oog. Die antieke mense het die teenoorgestelde geglo. Hulle het geglo dat die oog lig of duisternis kan uitskyn en dit ‘n effek kan hê op objekte buite die oog. Deur gewoon na iemand te staar kan jy ‘n negatiewe effek op hulle lewe uitoefen, al bedoel jy dit nie so nie.
Kinders was in die antieke tyd diegene wat die meeste blootgestel was aan die skadelike effek van die bose oog. Daar is geglo dat sommige rasse en volkere soos die Thibaeans van noordelike Pontus dodelike mag deur hulle oë kon uitoefen (Plutarch, V 7, 680-681). Plutarch gebruik die voorbeeld van die effek wat ‘n geliefde se blik op die ander geliefde kan hê as voorbeeld om te argumenteer dat die bose oog krag het. Net so kan die jaloerse kyk van iemand anders ‘n bose effek op jou lewe hê.
Die antieke mense het geglo dat selfs demone kan meewerk aan die negatiewe uitwerking van die bose oog. Indien die jaloerse persoon die bose oog aanwend, dan maak dit die demone ook sommer aktief wat hulle mag gebruik om die persoon skade te berokken. Die filosoof Libanius wat in die vierde eeu na Christus geleef het vertel byvoorbeeld van die drie jongmanne wat hy geken het wat vervloek was deur die bose oog nadat iemand vir hulle komplimente gegee het en ‘n jaloerse demoon nie gehou het van die komplimente wat hulle ontvang het nie (vgl. Libanius Epistle 1403, -2).
Die afwering van die “bose oog”
So ver as moontlik moes die antieke mens probeer om ander mense nie jaloers te maak nie. Derhalwe moet mens nie ‘n vertoonkamer van jou besittings maak nie en nie spog met jou kinders nie (h. Taanith 8b; b. BB 141a). Mens moet ook nie te vinnig komplimente gee aan mense nie omdat komplimente hulle skade kan berokken en dikwels ‘n teken is dat iemand jaloers is. Indien iemand vir jou ’n kompliment gee moes jy dit nie aanvaar nie maar afweer. Lofbetuiging kon lei tot iemand se ondergang.
In die Joodse Talmoed lees ons die volgende:
If anyone is going up into a town and is afraid of the evil eye, let him take the thumb of his right hand in his left hand and the thumb of his left hand in his right hand, and say: “I, so-and-so, the son of so-and-so, am of the offspring of Joseph and the evil eye has no power over us. If he is afraid of his own evil eye, he should look at the side of his left nostril (b. Beracot 55b).
Daar was met ander woorde spesiale tekens wat aangewend kon word om die vloek van die bose oog af te weer. Die interessante is dat die antieke mense geglo het dat sommige mense die mag van die bose oog gehad het sonder dat hulle dit regtig bedoel het. Dit kon so erg wees dat sommige mense selfs vir hulself die bose oog kon toedien! (Plutarch, Moralia V, 7, 682).
Sommige moeders was so bygelowig in die mag van die bose oog dat hulle nie die vaders van hulle kinders toegelaat het om na die kinders te kyk nie Plutarch (Moralia V, 7, 682).
Daar was ook ander maniere om die bose oog af te weer, byvoorbeeld om helderkleurige juweelstukke te dra wat die aandag van iemand se bose oog kon aftrek en so die mag van die bose oog minder kon maak (vgl. t. Shabbath 7:23; t. Shabbath 4:5). Mens kon ook drie keer op die grond spoeg (Theocritus 6, 39).
In die antieke tyd, en selfs nog tot en met vandag, het mense amulette gedra met ‘n teken van die bose oog. Hierdie amulette is om die nek gedra
Falliese simbole is ook aangewend as amulette en is om die nek gedra of by die ingang van huise geplaas om die effek van die bose oog af te weer (Moralia V, 7, 681-682):
Fallus in muur om huis se inwoners te beskerm teen Bose Oog (Cf. Van Eck en Kok)
Standbeeld met fallus in Pompeii om straat te beskerm teen Bose Oog (Cf. Van Eck en Kok)
Vliegtuig van Turkse Lugredery (2009) (Cf. Van Eck en Kok)
Hierteenoor lees on die Nuwe Testament hoe Jesus ‘n radikale nuwe boodskap kom gee oor die bose oog en die effek van die bose oog.
Ons lees in Matteus 5:22 en in Lukas 11:34 die volgende
|
Die lamp van die liggaam is die oog. |
Die lamp van jou liggaam is die oog. |
|
As jou oog dan reg is, |
As jou oog goed is, |
|
is jou hele liggaam ook verlig; |
is jou hele liggaam ook verlig. |
|
maar is dit verkeerd is, |
Maar as jou oog sleg is, |
|
is jou liggaam ook donker. |
Is jou hele liggaam ook sonder lig. |
|
(Luk 11:34; 1953-vertaling) |
(Luk 11:34; NAV) |
Die interessante wat Jesus hier doen, is dat Jesus dit duidelik stel dat daar nie so iets bestaan as iets wat van buite jou leed kan aandoen nie. Jesus plaas die fokus op die binnekant van die mens en maan die gelowiges aan om rein van hart te wees. Binne in hulle eie harte moet hulle mense wees wat die Lig van die lewe in hulle dra. Op so ‘n wyse sal hulle mense wees wat ook die goeie aan ander mense doen.
Jesus het soortgelyke argumente gevoer met die Fariseërs. Hulle het geglo dat objekte wat onrein is die mens aan die binnekant kan kontamineer en onrein maak. Jesus wys hulle dan daarop dat dit nie gaan oor die dinge wat die mens in sy liggaam insit deur sy mond wat hom of haar onrein maak nie, maar wel die ding wat uit die mens se hart kom.
Dit is die mooi van die Jesus-boodskap. Jesus het nie net die bygelowige mites van die antieke wêreld afgebreek nie, maar mense gelei tot ‘n lewe van innerlike krag.
Geraadpleegde werke:
Allison, D C 1987. Eye is the lamp of the body (Matthew 6.22-23 = Luke 11.34-36). NTS 33, 61-83.
Elliott, J 1994. Evil eye and the sermon on the mount. Biblical Interpretation 2, 51-84.
Fiensy, D A 2007. Jesus the Galilean: Soundings in a first century life. Piscataway: Gorgias Press.
Malina, B J 2001. The social gospel of Jesus:The kingdom of God in Mediterranean perspective. Minneapolis: Fortress Press.
Van Eck, E., en Kok, J., 2011., Inleiding tot die Sosiaal-Wetenskaplike benadering met toepassing op Matteus, Ongepubliseerde Lesingsmateriaal, Universiteit van Pretoria.
Skrywer: Dr Kobus Kok