Het jy geweet? Dokters en medisyne – Jan van der Watt

Wat het die mense destyds gedoen as hulle siek geword het? Om die vraag te beantwoord, moet ons eers uitvind hoe hulle destyds oor siekte gedink het.

Daar was gewone siektes

Woestynmense het tipiese siektes. Hulle het dikwels dieetsiektes gekry soos ontwatering, maagkwale en beri-beri. Dit is egter baie moeilik om altyd uit die Bybel af te lei wat se tipe siektes daar ter sprake is. Daarmee saam was blindheid algemeen, vanweë die sand wat so kwaai gewaai het. Dit is ook te wagte dat baie ma’s en kinders met geboorte gesterf het. Vroedvroue was egter van die vroegste tye af algemeen. Minder as die helfte van die kinders het volwasse ouderdom bereik.

Hoe het hulle oor siekte gedink?

Die mense van destyds het anders oor siekte gedink as ons. Hulle het siekte met sonde verbind. Die siekte het dus nie noodwendig ʼn biomediese rede gehad nie, maar ook ʼn godsdienstige rede. Daarom vra Jesus se dissipels in Johannes 9 vir Hom wie gesondig het dat die blinde man inderdaad blind was. Hulle het so geargumenteer: God is ʼn God van lewe. As jy siek word, verloor jy ʼn stukke van jou ‘lewe’, met ander woorde, iets wat God vir jou gegee het. Dit kan nie God wees wat dit weggeneem het nie – dit moet sonde of die bose wees. Daarom is siekte met die betrokkenheid van die bose verbind wat stukkies lewe van jou wegneem. Die rede waarom die bose so aktief in jou lewe kan wees, is jou sonde.

Daar kom egter ʼn tweede belangrike dimensie by. Siekte was ook gesien in terme van jou verhouding met jou gemeenskap. As jy deur jou gemeenskap uitgeskuif word (en hulle is natuurlik bang vir die bose wat die siekte in jou werk), is dit ook as ʼn vorm van siekte gesien. Daarom stuur Jesus dikwels die mense wat Hy gesond maak terug na die priester (Matteus 8:4) of na sy huis (Markus 5:19), want dit was ʼn besliste teken van genesing as jy weer deur jou groep opgeneem word.

As ons na die beskrywings in die Bybel kyk, lyk dit of daar verskillende ‘dokters’ was: dit lyk of daar gewone dokters was (ons lees onder andere van dokters in Jeremia 8:21-22 en Kolossense 4:14), nie-professionele genesers en wonderwerkers (1 Korintiërs 12:28). Uit die Joodse geskrifte lyk dit of hierdie ‘dokters’ deur die gemeenskap hoog aangeslaan is. Rituele gekombineer met speserye en ander tipes medisyne was standaard praktyk in die behandeling van ʼn persoon. As Jesus dus spoeg en grond meng en op iemand se oë sit of Jesus raak hom aan (Markus 8:23), is dit ʼn rituele aksie waarin daar van die krag van Jesus op die ander persoon oorgaan. Dit is dus merkwaardig dat Jesus soveel mense gesond maak deur doodgewoon te praat. In Israel het hierdie persone as ‘dokters’ opgetree, maar God is as die werklike Geneser gesien (Eksodus 15:26). As Jesus dus genees, is dit ʼn illustrasie van sy nabyheid aan God. Dit lyk ook of doktersfooie nog altyd ʼn probleem was – die koning van Babilonië, Hammurabi, moes al in 1750 vC doktersfooie vasstel!

In die Griekse wêreld is siektes ook aan die bonatuurlike verbind en die god Asklepios, die beskermgod van die ‘dokters’, was veral daarmee gemoeid om mense gesond te maak. ʼn Mens kon selfs ʼn aand in sy tempel gaan slaap met die hoop dat jou siekte genees sal word.

Die Griek Hippokrates (middel 5e tot middel 4e eeu vC) het egter op goeie waarneming staatgemaak. Hy het gesê dat ʼn mens goed moet kyk wat gebeur en volgens die ondervinding behandeling moet toepas. Hy het dus mediese behandeling van godsdienstige praktyke probeer skei, maar vir die gewone mense was die priesters en gode nog die belangrikste ‘genesers’.

Ons sien egter met die verhaal van die Barmhartige Samaritaan dat hy die man wat deur die rowers verwond is, met wyn en olie behandel (Lukas 10:34). Dit is goeie mediese praktyk om die wond te ontsmet en te behandel. Hulle het ook pynstillers geken, want Jesus word so ’n pynstiller (wyn met kruie gemeng) aan die kruis aangebied. Die Egiptenare kon al tande stop (daar is mummies met goue stopsels) en Herodotus vertel dat daar al 500 vC valstande deur die Fenisiërs gemaak is. Brille is deur Nero (middel eerste eeu nC) ‘ontdek’. Hy het waarskynlik met sy oë gesukkel, wat vir hom waarskynlik ʼn ramp was, want hy was ʼn skrywer (onder andere van gedigte). Hy het eendag deur die bodem van ʼn Egiptiese glas gekyk en daar kon hy sien wat hy lees! Natuurlik is die ‘ontdekking’ opgevolg sodat ʼn groot deel van die mense vandag twee glase voor hulle oë dra.

As n mens verder na die Joodse wette kyk, is baie van die wette gemik op persoonlike higiëne. Dit het siektes voorkom. ʼn Mens moet dus aanvaar dat behandeling goeie algemene kennis en nugterheid met godsdienste fasette gekombineer het. Daar is egter geen teken dat daar in die Ou-Testamentiese tyd operasies gedoen is nie. Daar is wel krukke gebruik as jy jou been gebreek het.

Jesus word nie as ‘dokter’ geskets nie, hoewel Hy mense gesondmaak. Sy genesings is egter eerder tekens van God se direkte krag wat deur Jesus werk. Op die manier kan mense ook sien dat Hy van God af kom en dus inderdaad die Messias en Seun van God is.

Skrywer: Prof Jan van der Watt

Het jy geweet? Gedigte is nie altyd gedigte nie – Jan van der Watt

Op skool het ons klomp “rugbyspelers” nooit gedigte ernstig opgeneem nie. Met sarkastiese knipoog onder mekaar en gesnork het ons na gedigte geluister soos “My meisie is ’n nartjie, haar mond soos die van ’n varkie”. Dit staan ver van die harde werklikheid op die rugbyveld. Jy kon eenvoudig nie ernstig wees oor iets soos ’n gedig nie.

In die Nuwe Testament werk dit heeltemal anders. As ’n Griek destyds ’n stuk teks goed gestruktureer het (soos ’n gedig), het dit beteken dat hy iets belangriks wou sê en tyd spandeer het om dit mooi en behoorlik te sê. Dan moes jy mooi kyk en luister.

Lees maar Filippense 2:6-11 of Kolossense 1:15-20 of die liedere in Openbaring byvoorbeeld 4:9-11. In al daardie gevalle kry ons swaar leerstellige dele wat baie kompak en diepsinnig praat. Gedigte in die Nuwe Testament kan en moet ’n mens dus ernstig neem.

Die destydse Grieke was ook daarop ingestel. In hulle teaters is daar dikwels dramas aangebied en die mense het daarheen gestroom. Langs die verhoog was daar altyd ’n plek waar ’n sogenaamde “koor” gestaan het. Elke nou en dan het die koor die toneelstuk onderbreek en ’n soort van ’n gedig (goed gestruktureerde teks) gesing of voorgedra. So het hulle vir die mense vertel waaroor die toneelstuk “eintlik” gaan. Hulle verduidelik dus so aan die gehoor wat die betekenis presies is van alles wat op die verhoog plaasvind.

So werk die gedigte (ook genoem “himnes”) in die Nuwe Testament ook. Dit wil vir ons vertel waaroor alles gaan – lees gerus weer Filippense 2:5-11 of Kolossense 1:15-20.

Skrywer: Prof Jan van der Watt

Gesinne en waardes in die Bybelse tyd (1)

Mense dink en leef nie oral dieselfde nie. Daarom sê ons kulture verskil. Tog draai die hele wêreld om wat mense oor hulleself dink. In die een geval sal iemand in die straat aangerand word en almal sal verbystap (miskien met so ʼn ekstra vinnige passie by) en anderpad kyk. In ʼn ander geval word iemand aangerand en dan vernietig mense omtrent die hele stad. Waar lê die verskil? In die eerste geval het ons individualistiese denke: ek sorg vir myself en basta met die res. Ander mense se lot gaan my nie aan nie. In die tweede geval het ons groepsdenke. Een van die groep is aangerand en daarmee is die hele groep eintlik ook “aangerand”; die een se belange is ook die ander se belange. Daarom reageer almal saam.

In die Bybelse tyd was mense groepsmense

Die kultuur in die Bybelse tyd was ʼn groepskultuur. Mense is altyd met hulle familie, hulle herkoms of selfs die stad waar hulle vandaan kom, geassosieer. As jy hierdie inligting oor  ʼn persoon het, weet jy sommer ook baie van sy persoon. Daarom kry jy Simon, seun van Jona, Jesus van Nasaret, en so aan.

Met jou geboorte al kry jy die karaktertrekke van jou pa; jy aard na hom. En dan kom nog by dat jy baie noukeurig volgens die waardes en gedrag van jou groep grootgemaak word.(Daarom sê Jesus in Johannes 8:38 dat ʼn kind soos sy pa optree; hy het immers alles by sy pa geleer.) As jy in die dorp rondloop, moet mense kan sien aan watter groep jy behoort bloot op grond van jou naam en gedrag. Daarom wou die mense van Nasaret Jesus nie aanvaar nie, want hulle het sy familie geken en gesê dat niemand met so ʼn familie iemand belangriks kan wees nie (Markus 6:2-3). In Johannes 1:45-46 vra Natanael of iets goeds uit Nasaret kan kom. Die individu se karakter, wie hy was en wat hy gedoen het, is dus bepaal deur die groep waaraan hy behoort het. Omdat jou herkoms jou karakter bepaal, was geslagregisters so belangrik (Matteus 1:1-177; Lukas 3:23-38). Dit vertel sommer baie van die persoon met wie jy te doen het. As jy byvoorbeeld van koning Dawid afstam, beteken dit jy het ook blou bloed in jou are. Mense kan dus van jou optrede van daardie kaliber verwag.

Baie stereotipes het oor groepe en herkoms ontstaan. Die mense van Juda het byvoorbeeld gedink hulle is belangriker as die mense van Galilea – die tempel was immers in Juda. Daarom roep God nie ʼn profeet uit Galilea nie (Johannes 7:52). Natanael vra ook in Johannes 1:46 of daar iets goed uit Nasaret kan kom. Die Galileërs was weer bekend daarvoor dat hulle goeie soldate was.Stereotipe – ʼn Mens kan dit byna nie glo nie, maar in sommige gevalle het hulle selfs gedink die son en lug in party areas was beter as in ander areas. Daarom was die mense van die beter areas ook sommer beter mense. As iemand van ʼn spesifieke gebied dus ʼn atletiektoernooi, veral die Olimpiese Spele kon wen, het dit baie eer vir sommer die hele gebied gebring, want die oorwinnaar is een van hulle. Hulle is eintlik almal so goed soos die wenner, want hulle   deel mos sy gene.

Outeur: Prof Jan van der Watt

Fariseërs • Sadduseërs – Adrio König

Die Fariseërs en die Sadduseërs is die twee belangrikste groepe godsdienstige leiers met wie Jesus in sy aardse bediening te doen gehad het. Hulle het nie langs dieselfde vuur gesit nie, en hulle oor­tuigings en oogmerke het dikwels presies teenoor me­kaar ge­staan. Paulus het by geleentheid nogal hiervan gebruik gemaak om hulle teen mekaar af te speel (Hand 22:6 ev). Die Fariseërs het aller­eers in die godsdiens belang gestel en was die streng party wat die wet tot in die fynste besonderhede wou nakom. Daarteenoor was die Sadduseërs eerder in die politiek geïnteresserd en nie so streng oor die wet nie. Hulle was bereid om met vreemde owerhede saam te werk om self politieke mag in die hande te kry sodat hulle gerieflik kon leef. Maar die Fari­seërs het hulle eenkant gehou en daarna gestreef om ’n hei­lige volk te vorm wat gereed sal wees as die *Messias kom. Hulle verwagting was dat Hy die volk van die vyand (in Jesus se tyd die Romeinse oorheersers) sou verlos en self op die troon van Dawid in Jerusalem oor hulle sou regeer.

Die woord “Fariseër” kom van ’n Aramese woord wat beteken “die afgesonderde”. Hulle wou afgesonderd leef van alles wat nie suiwer en heilig in hul oë was nie, selfs van die ander ortodokse Jode. Hulle het hulle veral geïsoleer van die gewone volk wat nie die wet stiptelik gehou het nie, en nog meer van die tollenaars en sondaars wat heeltemal verwerplik was. Dink maar net aan dit wat ons oor hulle in die Evangelies lees (Matt 12:1 ev; Luk 7:36 ev; Joh 8:1-11).

Die woord “Sadduseër” kom waarskynlik van die naam Sadok af, maar dit is onseker wie hy was. Terwyl die Fariseërs uit die gewone mense gekom het, het die Sadduseërs uit die priesters gekom, en juis die priesters kon ’n groter politieke invloed onder vreemde regeerders kry omdat dié nie graag met die godsdiens van die Jode wou inmeng nie.

Daarom sê Pilatus dat hulle Jesus volgens hulle wet moet oor­deel (Joh 18:31). Omdat hulle Jesus wou laat kruisig, was hulle egter van Pilatus se beslissing afhanklik omdat hulle nie die reg gehad het om mense tot die dood te veroordeel nie.

Die Fariseërs en die Sadduseërs het heelwat verskil oor gods­dienstige sake. Die Sadduseërs het net “die wet van Moses”, dit is die eerste vyf boeke van die Ou Testament, aanvaar. Daar­teen­oor het die Fariseërs ook “die profete” en “die geskrifte” aan­vaar, wat so ongeveer ons hele Ou Testament insluit. (*Kanon, *Sep­tua­gint) Dit beteken dat die Sadduseërs nie aanvaar het dat daar ’n opstanding uit die dood sal wees nie (Mark 12:18 ev). Daar staan niks daarvan in die eerste vyf boeke nie. Hulle het ook nie aanvaar dat daar geestelike wesens soos engele is nie, wat vreemd is omdat daar heelwat verwysing daarna in Genesis is. Ons het egter reeds opgemerk dat dit vir hulle nie in die eerste plek om die godsdiens gegaan het nie, maar om die politiek. Hulle het dus selfs die eerste vyf boeke nie so ernstig opgeneem nie.

Dit is interessant om Jesus se verhouding met hierdie twee groe­pe te bekyk. Aanvanklik speel die Sadduseërs geen rol in Je­sus se le­we nie. Hulle word eers aan die einde van sy lewe ’n fak­tor (Matt 16:1, 6, 11 ev; 22:23 ev), teenoor die Fariseërs wat van die begin af sterk teen Jesus optree. Juis omdat Jesus nie ’n politieke hervormer was nie, maar op die godsdiens gekonsentreer het, was die Saddu­seërs aanvanklik nie in Hom geïnteresseerd nie, maar die Fariseërs wel. Eers nadat Hy die tempel gereinig het en daardeur inbreuk gemaak het op die voorregte van die Sanhe­drin, die Joodse Raad, het die Sadduseërs met die Fariseërs begin saamwerk om Jesus uit die weg te ruim. Die Sanhedrin het hoofsaaklik uit Sadduseërs bestaan. Die hoëpriester was self ’n Sadduseër, en net so die meeste van die ander lede, die “skrifgeleerdes” en die “familiehoofde”.

In ons algemene woordeskat word Fariseër vereenselwig met skyn­heiligheid/huigelary. “Jy is ’n regte fariseër” is geen kom­pli­ment nie! Dit is sekerlik nie waar dat alle Fariseërs skynheilig was nie. Maar dit is wel bekend dat hulle nie net geëis het dat die wet tot in die fynste besonderhede gehou moet word nie, hulle het ook talle en talle ander wette daaruit afgelei en wou mense se lewens deur hierdie detailvoorskrifte beheer. Hierdie houding het ná die ballingskap ontstaan. Hierdie mense was oortuig dat as hulle die wet tot in die fynste besonderhede uitvoer, so ’n vreeslike ramp hulle nie weer sou tref nie. Dit het daartoe gelei dat die wette belangriker geword het as die Wetgewer en die verhouding met Hom. Onthou dat God éérs ’n verhouding met Abraham aangegaan het en toe 430 jaar later (Gal 3:17) die wet vir die volk gegee het. Die wet was dus bedoel om die lewenswyse van die gehoorsame volk van God te reël. Maar dit beteken dat die wet sy sin en betekenis verloor sodra ons verhouding met Hom verbreek is.

Dit is dus nie vreemd dat Jesus se skerpste veroordelings juis teen die Fariseërs gerig was nie. Niks mag in die plek van ons persoonlike verhouding met die Here kom nie.

Jesus beskuldig die Fariseërs veral van drie dinge:

Eerstens, hulle het allerlei onsinnige onderskeidings getref: ’n eed by die tempel is nie bindend nie, maar wel ’n eed by die goud van die tempel. ’n Eed by die altaar is nie bindend nie, maar ’n eed by die offer op die altaar wel (Matt 23:16 ev).

• Tweedens, hulle het die maklike deel van die wet gehou, maar nie die moeilike en belangrikste deel nie. Hulle neem die tien­des vreeslik ernstig, gee selfs tiendes van totaal onbenulli­ge dingetjies, maar hulle verontagsaam die geregtigheid en die liefde vir God (Luk 11:42). Hulle wil die reinheidswette tot in die fynste besonderhede hou, maar hulle gee nie om om mense daardeur te vernietig nie (Luk 7:36-50; Joh 8:1-11).

• Derdens, hulle eis van die gewone mense om die wet in die fynste besonderhede te hou, maar self doen hulle dit nie. Inteendeel, alles wat hulle doen, is daarop ingestel om eer van mense te ontvang (Matt 23:1-11).

“Huigelaars,” noem Jesus hulle oor en oor (Matt 23). En dit is
waar. Dit is ook waar ons spreekwoord vandaan kom. En ons kan ons natuurlik verlekker oor hulle so huigelagtig en vals was. Maar ons kan ook eerlik kyk na die dinge waarvan Jesus hulle aan­ge­kla het, en ons eie lewe daarin spieël. Hoeveel klein wetjies en gebruikies onderhou ons naarstiglik omdat ons meen dat dit ons in die guns van God hou? En hoeveel makliker is dit nie om hierdie wetjies te hou as om goed te wees vir die mense naby ons en om regtig iets vir die armes te doen nie? En hoeveel van die vroom dinge wat ons doen, doen ons vir ons eie eer?

Is daar nie iewers hier diep in elkeen van ons ’n stukkie Fariseër nie?

Woorde gemerk met ʼn * word ook elders bespreek

Skrywer: Prof Adrio König