Soms hoor ons dat iemand sê ’n persoon het so ’n groot skok gehad dat hy dood is aan ’n hartaanval. Kan iets ’n normale, gesonde persoon só skok dat hy sommer doodgaan? Dit is seker moontlik, maar gebeur nie sommer nie. Alhoewel die gevoel dat jy nie cope nie met die vrees en spanning wat daarmee saamgaan sekere siektesimptome veroorsaak – soos hier-bo beskryf – sal dit selde ’n ernstige toestand veroorsaak. Dit is ’n ander storie indien die persoon reeds ’n onderliggende pro­bleem het. As ’n persoon se kroonslagare reeds verstop is, en hy het reeds hartprobleme, kan die bykomende effek van span­ning en stres egter wel ernstige gevolge hê. As jou hart swak is en jy kry erge emosionele stres, kan dit lei tot ’n hart­aanval. Daar is egter sekere siektetoestande waarin angs wel ’n rol speel om dit te vererger.

Hartaanvalle

Spanning of stres sal nie maak dat jou are skielik verstop en jy sommer ’n hartaanval kry nie. Indien jy egter ’n onderliggende probleem het, kan oormatige stres of angs help om die hartaanval aan die gang te sit. Mense met hartprobleme moet dus liewers situasies vermy wat hulle stres. Hulle moet maak soos daardie lui persoon wat sodra hy die gevoel kry dat hy moet gaan oefen, eers gaan lê tot die gevoel verbygaan. Moenie onnodig moeilikheid soek nie. Indien die hartspier verswak is, kan die bykomende vrystelling van adre­na­lien, wat met spanningsituasies saamgaan, jou hart­probleem vererger.

Hipertensie

Spanning en stres veroorsaak ’n spesifieke soort hoë bloeddruk. Dit is meer ’n reaktiewe hoë bloeddruk waar die bloeddruk met tye fluktueer en rondspring. In die oggend mag die bloed­druk hoog wees, in die middag is dit normaal en in die aand is dit laag. Hierdie soort hoë bloeddruk is nie presies dieselfde as die standhoudende hoë bloeddruk wat ons andersins ken nie. In gevalle waar die bloeddruk so rondspring as gevolg van span­ning is die behandeling anders. Die spanning moet verlig word en dan sal die bloeddruk ook stabiliseer. In ’n persoon wat egter normaalweg met hoë bloeddruk sukkel, kan oormatige spanning daartoe lei dat die bloeddruk buite beheer raak. Waar die bloeddruk eers goed onder beheer was op medi­kasie, raak dit nou buite beheer. So ’n persoon moet gaan vir verdere mediese behandeling.

Asma

Spanning en angs help asma-aanvalle aan. ’n Mens begin met tye kwaai hoes, voel benoud en die bors fluit. In ’n persoon wat geneig is tot asma is daar verskillende snellerfaktore. Hy mag asma kry omdat hy verkeerde dinge inasem, verkeerde medi­kasie gebruik, verkeerde dinge eet of ’n virusinfeksie het. Span­­ning kan ook ’n belangrike faktor wees om ’n asma-aanval te ontlok.

Migraine

Migraine is ’n verblindende hoofpyn wat mense van tyd tot tyd kry. Dit klop so in jou kop en kom meestal aan die een kant van jou kop voor. Klassieke migraine is waar jy eers flikkerings voor jou oë kry en daarna kom die hoofpyn. In baie gevalle kry jy nie waarskuwing nie. As jy jou kom kry, is die hoofpyn daar. Jy voel ook sommer naar, en braak. Spanning, onsekerheid, geïrriteerdheid en emosionele onstabiliteit kan bydra tot migraine-aanvalle.

Prikkelbare kolon

’n Baie algemene dermtoestand is die prikkelbare kolon. In ge­wone taal praat ons van ’n sensitiewe maag. Indien ’n mens met die probleem wakker word, passeer hy ’n paar los stoel­gange, maar sy maag gee die res van die dag nie rus nie. Dit bly kramperig, voel opgeswel en dit voel of die derm nie goed ge­le­dig kan word nie. Onopgeloste spanning en stres speel ’n groot rol. As iemand met dié pro­bleem sukkel en onder stres kom, kan spanning die probleem hande laat uitruk. Dan moet daar­die persoon ’n dokter gaan sien.

Suikersiekte

Suikersiekte word ook beïnvloed deur spanning en angs. Soos ons hierbo gelees het, is daar sekere hormonale versteurings wat met spanning gepaardgaan. Daar word meer kortisol en adre­nalien vrygestel wat ’n mens se suikervlak beïnvloed. Span­ning beïnvloed ook ’n mens se eetgewoontes: sommige mense kan nie ophou eet en peusel nie, en ander verloor weer alle be­lang­­stelling in kos. Die vrystelling van die hormone en die ver­­­­andering in jou eetgewoontes lei dikwels daartoe dat die bloed­­suiker buite beheer raak en te hoog word. Dan moet die be­han­­d­eling van die suikersiekte aangepas word, byvoorbeeld dat die insuliendosis verhoog word.

Verslawende middels

 Alkoholisme en dwelmmisbruik ontwikkel dikwels by mense wat gespanne is en voel hulle verloor beheer. Hulle gebruik dwelm­middels en alkohol om hulle tydelik te help cope, of so dink hulle. Drank en dwelms is natuurlik nie ’n mens se vriend nie. Die verslawing vererger net jou stres en later verloor jy regtig beheer oor jou hele lewe.

Ja-nee, spanning en die gevoel dat ’n mens nie cope nie, is heel­­wat erger as ’n verkoue. Dit kan jou lewe heeltemal om­dop. Dit kan jou fisiek siek maak, jou geestelik laat struikel, jou sosiaal jou vriende kos en jou prestasie by die werk be­ïn­vloed. Dit kan jou gesinslewe deurmekaarkrap en jou van ’n mens in ’n humeurige klaagpot verander. Dit is reg­tig iets wat soos ’n seekat sy arms oral kan insteek en jou wurg.

Maar dit hóéf nie so te wees nie. Jy kan iets daaraan doen. Jy kan daardie seekat se lang arms een vir een loswikkel totdat hy geen mag meer oor jou het nie.

Of in terme van die voor­beeld van die sprokie van jou en die draak wat ek in die be­gin van die boek genoem het: die draak lyk gevaarlik en voel miskien vir jou onoorwinlik. Maar jý is die een wat die ver­­skil kan maak. Jy moet jou swaard optel en begin terugveg. Onthou, jou beste helpende hand sit aan die einde van jou eie arm.

Skrywer:  Prof Jan van der Watt

Omdat spanning en angs jou as totale mens affekteer, kan jy verwag dat daar ander siektes is wat dieselfde simptome as spanning en stres sal vertoon. Wanneer is dit nou angs en wan­neer nie? Vir die gewone man op die straat is dit onmoont­lik om hierdie onderskeid te tref. Indien jy dus van die simp­tome van spanning en angs vertoon wat hierbo genoem is en dit duur vir ’n langer tyd voort, is dit beter om ’n geneesheer te gaan besoek. Hy sal jou kan help om vas te stel wat die probleem presies is. Kom ons kyk net na ’n paar voorbeelde.

Lae bloedsuiker

Lae bloedsuiker is een van die siektes met soortgelyke simptome as stres. Indien persone met dié probleem suiker in­neem, verhoog die suikervlak in hulle bloed vinnig. Die lig­gaam reageer hierop deur oormatige insulien af te skei. Die insu­lien se werk is om die suikervlak in die bloed na normaal terug te bring. Dit lei daartoe dat die vlak binne ’n halfuur tot veertig mi­­nute nadat die suiker ingeneem is, baie vinnig en te laag daal. Die liggaam kom dan hierdie fout agter en wil ver­­goed deur te probeer om die suikervlak reg te stel. Baie adre­nalien word dan afgeskei om meer suiker te maak sodat die suiker­vlak kan styg. Die adrenalien het egter newe-effekte soos bloeddruk wat rondspring, bewerigheid, lighoofdigheid en angstigheid.

Lae bloedsuiker kom in verskillende omstandighede voor. Daar is skaars toestande waar daar ’n gewassie is in die selle in die pankreas wat insulien produseer. Ons noem hierdie gewas­sies insulinoom. Mense met die probleem kry gewoonlik lae bloedsuiker as hulle oefen of as hulle vas. Die alge­meen­ste oor­saak van lae bloedsuiker is egter reaktiewe hipo­glesemie of lae bloedsuiker. Die lae bloedsuiker ontstaan hier as ’n reaksie teenoor bloedsuiker wat aanvanklik te vinnig styg. Die pankreas skei te veel insulien af wat die bloedsuiker laag laat val. Dit word gevolg deur verhoogde adrenalienaf­skeiding om die suikervlak weer reg te stel. Hierdie gevalle van reaktiewe hipoglesemie kom gewoonlik voor ongeveer ’n half­uur tot ’n uur nadat suiker ingeneem is.

Skildklierprobleme

’n Ooraktiewe skildklier beïnvloed ons emosies en liggaam op maniere wat ons aan stres laat dink. Dit is so omdat die skild­klier se hormoon, tiroksien, die brandstof van die liggaam is: dit versnel al die liggaamsfunksies. Dit versnel die hartklop, dit verhoog die effek van adrenalien sodat die bloeddruk styg en wissel. Dit versnel die senuwee-effekte: ’n mens se konsentrasie wissel, jy raak bewerig, kan nie slaap nie, raak geïrriteerd en kort­gebonde. Dit klink baie na ’n angsaanval, maar is nie. Skild­klier­probleme kan akkuraat gediagnoseer word deur bloed­toetse en deur ’n skildklier-flikkergram.

Aritmie

Daar is ’n groep hartafwykings waar die primêre probleem ’n ab­normale elektriese beheer van die hartklop is, met die gevolg dat die persoon hartkloppings kry. Weens ’n elektriese kort­sluiting begin die hart baie vinnig klop en pomp nie so goed nie. Dit kan lei tot ’n val in die bloeddruk en simptome wat daarmee gepaardgaan, soos tamheid, duiseligheid en selfs be­noud­heid. Aritmie kan met toepaslike ondersoeke, onder an­dere ’n EKG en ’n 24-uur-Holter-EKG gediagnoseer word.

Epilepsie

Epilepsie is ’n toestand waar daar elektriese steurnisse in die brein plaasvind wat lei tot wanfunksie van die brein. ’n Tipiese grand mal epileptiese aanval is maklik om te herken. Die pa­siënt verloor sy bewussyn en kry trekkings van die spiere. Dik­wels word kontrole oor die urine en die blaas verloor en die pasiënt is geneig om sy tong te byt. Daarna is die pasiënt ge­­woon­lik baie slaperig. ’n Mens kry egter meer subtiele vorms van epilepsie waartydens ’n mens abnormale gewaarwordings ervaar soos abnormale reuk- of smaaksensasie of selfs ’n vreem­de gevoel dat jy nie heeltemal by is nie. Daar is ook die soge­naam­de temporaal-kwab-epilepsie waar daar net ’n minimale trek­king van die gesig of die oë is en waar die pasiënte byna outo­maties optree. Hierdie subtiele vorms van epilepsie kan moont­lik verwar word met simptome van spanning. Gespe­sia­liseerde toetse, onder andere ’n elektro-enkefalogram (EEG), kan help om hierdie toestand te diagnoseer.

Substansafhanklikheid

Mense wat angstig en gespanne is, is soms geneig tot sub­stansafhanklikheid. Aan die ander kant is dit ook voor die hand­ liggend dat mense wat oormatig alkohol of dwelmmiddels gebruik, toenemende angstigheid sal ervaar asook slaap­steurnis, bewerigheid en abnormale gedrag. Kafeïne, wat in koffie, tee en koladranke voorkom, is egter ook ’n groot sondaar as dit by angstigheid kom. Mense wat oormatig koffie en tee gebruik, kan angstigheidseffekte ervaar. Sou hulle om die een of ander rede nie hulle gereelde hoeveelheid koffie en tee in­kry nie, kan dit lei tot onttrekkingsimptome soos angstigheid, be­we­­righeid, hartkloppings en fluktuasie in bloeddruk.

Feochromositoom

Feochromositoom is ’n baie skaars toestand. Dit is ’n gewas in die byniere. Hierdie gewas lei tot oorproduksie van adrenalien. Oormatige adrenalien lei natuurlik tot ’n bloeddruk wat rondspring, bewerigheid, angstigheid; almal simptome wat met stres verwar kan word. ’n Spesifieke urinetoets en ander skan­dering­toetse kan vasstel of hierdie toestand moont­lik teen­woordig is.

Skrywer:  Prof Jan van der Watt

Die tekens dat iemand sukkel om te cope steek op baie plekke kop uit. ’n Bestuurder van ’n besigheid begin skielik sukkel om besluite te neem en kies soms die verkeerde opsies. Dan blameer hy som­­mer maklik ander. Hy wil nie meer sosialiseer of saam met kollegas tee drink of eet nie. Hy begin ook kla van hoof­pyne, benoudheid en dat hy nie meer goed slaap nie. Hy kan selfs van krampe op sy maag en pyne in die bors kla. Dit is ’n aanduiding dat die pasiënt wel ’n probleem met stres of spanning het. Soms wonder kinders hoekom ’n pa skielik onsensitief geword het, meer rook en drink, en glad nie ander mense in ag neem wanneer hy motor bestuur nie. Die persoon se gedrag, sy emosionele toestand, sy verhoudings met ander, sy liggaam, ja, net mooi álles, word geraak.

In die vorige hoofstuk het ons gesien dat stres en die gevoel dat ’n mens nie cope nie, veral na vore kom op emosionele en siel­kundige vlak. Ons het gesien hoe dit ons emosies en gedrag beïn­vloed. Maar daar is meer. Ons word ook liggaamlik geraak. Die fisieke effekte van stres kom nou in fokus.

My liggaam sê vir my ek cope nie

As ’n mens begin stres en bang begin word omdat jy die gevoel kry dat jy nie meer cope nie, vind daar baie abnormale bio­che­­miese reaksies in jou liggaam plaas. Die senuweesisteem wat jou ingewande asook jou interne organe beheer, word oor­matig gestimuleer. Daar word ook hormone en chemiese stowwe vrygestel, soos adrenalien, noradrenalien, groei­hor­mone en kortisol. Hierdie hormone asook die aktivering van ons interne senuweesisteem sorg daarvoor dat al die funksies van ons liggaam geaktiveer en betrek word by hierdie reaksie. Nor­a­­drenalien en die aktivering van die senuwees wat die in­ge­wande beheer, sorg dat die bloeddruk styg. Die hart trek kragtig saam en die polstempo versnel. Die hart word ge­stimu­leer en bloed word verplaas vanaf die vel en die spysverterings­ka­­naal na ons spiere. Die sweetkliere word geaffekteer en daar­om is gespanne mense dikwels bleek en sweterig. Hulle bloed­druk spring rond en die pols is vinnig. Die adrenalien beïnvloed ook die spiere en verhoog die spanning in die spiere, wat selfs mag lei tot ’n onwillekeurige sametrekking van die spiere. Die interne senuweesisteem wat geaktiveer word, veroorsaak ’n droë mond. Die hoë konsentrasie kortisol wat vrygestel word, verhoog die bloedsuikervlak sodat meer energie be­skik­baar is vir die spiere. As hierdie kortisol langdurig verhoog bly, kan dit lei tot onderdrukking van die immuunsisteem. Die im­muun­­sisteem se doel is om die liggaam te verdedig teen infeksies en daarom neig angstige mense makliker tot infeksie.

Van die algemeenste simptome is  moeg­heid, slaapsteurnis-se en eetlusversteurings. Die moegheid het ook spesifieke eien­­skappe. Dit duur lank en aanhoudend en voel dikwels soos ’n spesiale soort moeg­heid. In die oggend, as so ’n persoon op­staan, is hy moeg, kragte­loos en sonder energie. Teen elf­uur voel hy uit­ge­put en wil sommer gaan lê. Hierdie moeg­heid ont­staan omdat aanhou­dende spanning die persoon uit­brand. Slaap­steurnisse kan ook verskillende vorme aanneem. Som­mige mense kan net nie lekker aan die slaap raak nie, terwyl ander weer rusteloos lê en rondrol of vroeg in die oggend wak­­­ker word. Die slaaploosheid kan later self ’n probleem word omdat die mense bang word om te gaan slaap. Hulle vrees die nag, want hulle weet hulle gaan wakker lê en luister hoe die horlosie die kwartiere aftik. ’n Ander effek mag wees dat eetpatrone verander. Een mag nooit genoeg kry nie. Hy eet gedurig en te veel. Dit is of die honger net nie wil weggaan nie. ’n Ander se eetlus verdwyn weer in die niet. Die persoon verloor gewig en teer selfs uit.

Party mense sal meer hart- en ander meer spys­vertering­verwante simptome kry. ’n Ander kan weer van hoof­pyn, be­noud­­heid of slaaploosheid kla. ’n Persoon hoef dus nie afwy­k­ings in al sy verskillende sisteme te ervaar nie. As van die afwykings wel voorkom, is dit die liggaam se manier om te sê dat dinge verkeerd begin loop. Dit is die liggaam se rooi lig vir jou. Jy sal moet begin rem aanslaan.

 Wat gebeur fisiek as ons nie cope nie?

Laat ons nou, na die algemene opmerkings, ’n bietjie meer in detail kyk wat met ons gebeur as die stres in ons opbou. Die verskillende sisteme wat geaffekteer word, word nou van nader bekyk.

Die senuweesisteem

Hoofpyne is een van die uitstaande simptome wat gepaard- gaan met stres en die gevoel dat ’n mens nie meer cope nie. Die soort hoofpyne kan ’n mens uitken, want dit het spesifieke eienskappe. Dit voel soos ’n stywe band of ’n gewig bo-op jou kop. Dit duur gewoonlik vir dae aanmekaar en mense gaan slaap met die hoofpyn en staan daarmee op. Dikwels voel die nekspiere styf en die oogkaste geswel.

Daar is ’n Afrikaanse spreekwoord wat sê: “Hy het hom lam geskrik.” ’n Gevoel van lamheid in jou arms en bene kan ook ’n teken wees dat jy te gespanne begin raak. Dit kan ook ge­­paardgaan met ’n gevoel van prikkeling in jou hande en voete. Omdat baie adrenalien vrygestel word, veroorsaak die aan­­houdende spanning dat jy begin bewe. Dit is moeilik om ’n koppie stil te hou of ’n garing deur ’n naald te steek. Dikwels be­gin ’n mens ook oormatig sweet en jy kry baie warmer as die mense om jou.

Dikwels voel mens ook wollerig en lig in die kop. As die span­ning en stres ernstig begin raak, lei dit dikwels tot dis­oriëntasie en ’n gevoel van verwydering van jouself. Dit is of die wêreld by jou verbysweef en jou konsentrasie is nie meer wat dit moet wees nie. Jy begin dinge vergeet wat jy voorheen maklik kon onthou. Dit laat sulke mense maklik bekommerd raak. Hulle sien al hoe hulle met Alzheimer se siekte in die hospitaal gaan land. Dit lei natuurlik tot meer spanning en angs. Gelukkig kan ons mense gerusstel dat die meeste gevalle van swak geheue, vergeetagtigheid of ’n gebrek aan konsentrasie eerder te wyte is aan spanning of depressie as aan iets ernstigers. Moet dus nie te gou skrik nie.

Die asemhalingsisteem: hiperventilasie en benoudheid

Die spanning wat oplaai as jy voel jy cope nie, tas jou longe dik­wels op verskillende maniere aan. Die algemeenste manier is benoudheid. Omdat jou asemhalingspiere gespanne raak, begin jy benoud voel. Dit voel of jy nie genoeg lug in jou longe kan kry nie. Dit is byna of iets jou bors vasdruk. Jy kry nie meer daardie lekker versadigingsgevoel as jy diep asemhaal nie en dit help ook nie om die gevoel van benoudheid te verlig nie. Dit veroorsaak natuurlik dat jy jou al hoe meer begin bekommer en stres opbou.

Met spanning en stres gaan daar dikwels ook iets baie spesifieks saam, naamlik die sogenaamde hiperventilasie-aanval. Soos die naam tereg aandui, oorventileer so ’n persoon, met ander woorde, hy haal te vinnig en te diep asem. So ’n persoon probeer die benoudheid in sy bors oorkom deur meer en dieper asem te haal. Maar daar is ’n vangplek: hoe meer hy asemhaal, hoe benouder raak hy.

Kom ons kyk wat presies gebeur binne-in jou wat veroor­saak dat jy benouder word. Omdat die persoon so baie en woes asemhaal, was hy die koolsuurgas uit sy sisteem uit. Dit lei daartoe dat die bloed neig om alkalies te word, aangesien die koolsuurgas in die bloed die funksie van ’n suur vertolk. Hierdie biochemiese verandering wat in die bloed plaasvind, lei daartoe dat bloedkalsium aan die proteïene bind. Dit lei tot ’n relatiewe verlaging van die bloedkalsiumvlak, met die gevolg dat jou spiere geneig is om te kramp en saam te trek. Dit laat jou swaarder asemhaal en maak jou dus benouder.

Die koolsuurgasvlak in die bloed beheer ook die bloedvloei oor die brein: hoe laer die vlakke, hoe minder is die bloed­vloei. Dit lei daartoe dat ’n mens baie duiselig word en selfs jou bewussyn kan verloor. Hiperventilasie-aanvalle gaan ook gepaard met ’n gevoel van swaarheid en lamheid in jou arms en bene, asook met ’n prikkeling in die vingers. Sulke aanvalle laat dikwels mense by dokters opdaag met die vrees dat hy ’n hartaanval het. Indien so ’n persoon egter ge­kalmeer word en mooi stadig asemhaal, herstel hulle sonder enige permanente skade. ’n Beproefde manier om so ’n aanval te breek is byvoorbeeld om die persoon in ’n papiersak te laat asemhaal. Dit lei tot ophoping van koolsuurgas in die papiersak en as hy die koolsuurgas weer en weer inasem, verhoog dit die koolsuurgasvlak in die bloed, wat die wanbalans herstel. Die liggaam keer dan weer tot normaal terug.

Hart en bloedvate wat aangetas word

Soos ons so pas met die hiperventilasie-aanvalle gesien het, loop die hart- en bloedvatsisteem maklik deur as ons gespanne begin raak. Weens die hoë adrenalien- en noradrenalienvlak word die hart- en bloedvatsisteem oormatig gestimuleer. Die pols­­tempo versnel. Gespanne en angstige mense se bloeddruk wis­sel dus kwaai en hulle sukkel dikwels met hoë bloeddruk. Die vrees dat hulle dalk beroerte van die hoë bloeddruk kan kry, laat hulle nog meer bekommerd. Die arme bloeddruk kry ook dikwels die skuld omdat hulle sleg voel. Die werklike pro­­bleem is egter die spanning, angs en stres wat hulle laat sleg voel. Die bloeddruk wat rondspring, is maar net ’n simp­toom van die stres. Indien die stres en angs effektief beheer word, keer bloeddruk gewoonlik terug na normaal.

Die adrenalien wat vrygestel word, lei ook tot stimulasie van die hart. Sterk, vinnige hartkloppings is ’n belangrike simp­toom van angstigheid. As jy jou hand op jou bors sit, voel jou hart soos ’n tamboer wat slaan. Dit voel of jou hart in jou keel klop. Die woeste hartklop maak jou bang en kan selfs ver­oor­saak dat jy ’n paniekaanval kry.

Angs en spanning kan ook tot borskaspyne lei. Die pyn kry ’n mens gewoonlik aan die linkerkant van jou bors. Dit kan som­mer enige tyd voorkom en kan lang rukke duur. Weer vind die tipiese kringloop plaas. Die pyn in die bors vererger dikwels weer die angs en spanning; juis dié dinge wat die bors­­­kas­­pyn veroorsaak het. Dit is egter nie nodig om daaroor so gespanne te raak nie, want die pyn is nie ’n hartaanval nie en sal ook nie ’n hartaanval veroorsaak nie.

Die urineweg

Spanning beïnvloed ook ’n mens se waterwerke. Dit maak die blaas prikkelbaar en gevoelig. Kort-kort moet mens opstaan om die blaas te ledig. Sodra jy sit, voel dit weer vol en moet jy weer opstaan om ’n klein bietjie urine te passeer. Die spanning laat die blaas in spasmas gaan.

Die dermkanaal

Spanning affekteer die dermkanaal op baie verskillende manie­re. Die speekselkliere droog op met die gevolg dat ’n angstige per­soon dikwels ’n droë mond het. Naarheid en krampe op die maag is baie algemeen. Sommige mense verloor hulle eetlus. Die spysvertering kan ook aangetas word. Die buik kan opswel en winderig wees. Mense kry gewoonlik die beken­de dermtoestand, naamlik ’n prikkelbare kolon, vanweë oor­matige stres en angs. Dit is as ’n mens die gevoel van ’n on­volledige lediging van die dermpunt ervaar. ’n Mens sukkel dik­wels met maagkrampe, winderigheid en passeer ’n paar los stoel­gange in die oggend.

Dit is dus duidelik dat spanning en angs wat gepaardgaan met die gevoel dat jy nie cope nie, ’n mens van bo tot onder, lig­gaam, siel en gees raak. Dit is dus nie iets wat ’n mens kan ig­no­reer nie. Ter wille van jouself moet jy daaraan aandag gee.

Skrywer:  Prof Jan van der Watt

Bertie vra:

Wat beteken die woord “onberispelik” regtig? Is dit moontlik om so te leef? Ek glo nie, tog word die woord baie gebruik. Byvoorbeeld, dis ’n voorwaarde om ouderling te kan/mag wees.

Antwoord

Prof Hermie van Zyl antwoord:

Die woord “onberispelik” word ’n hele paar plekke in die 1983-Afrikaanse Vertaling (1983-AV) van die Bybel gebruik om die status van mense voor die aangesig van God, of hulle reputasie in die samelewing te beskryf. Dit is nodig om die bedoeling hiervan reg te verstaan sodat daar nie misverstande ontstaan nie. Want soos die vraagsteller tereg sê, wie van ons ís of lééf so dat niemand ’n vinger na ons kan wys nie.

Vooraf moet net eers genoem word dat hoewel die Afrikaanse woord “onberispelik” ’n hele paar keer as vertaalekwivalent in die 1983-AV gebruik word, dit nie altyd dieselfde Griekse woord in die grondteks is wat met “onberispelik” vertaal word nie. Ons moet dus hiermee rekening hou wanneer oor die verskillende tekste waar “onberispelik’ voorkom, gehandel word.

Kom ons begin met die gedagte dat “onberispelik” ’n persoon se sosiale reputasie beskryf. Dit word veral as vereiste gestel vir iemand wat graag ouderling wil wees (vgl 1 Timoteus 3:2; Titus 1:6-7). “Onberispelik” is die vertaalwoord in hierdie tekste vir twee verskillende Griekse woorde (onderskeidelik anepilēmptos en anengklētos), maar beide verwys na dieselfde gedagte, naamlik dat so ’n persoon se karakter en gedrag in die samelewing onbesproke, bo verdenking moet wees. Dit gaan glad nie daaroor dat die persoon sonder sonde is nie, maar dat hy so ’n onkreukbare karakter het dat niemand iets negatief of sleg oor hom kan sê, of ’n beskuldiging van een of ander aard teen hom kan inbring nie. Dis vergelykbaar met wat Jesus van Nikodemus gesê het, dat hy ’n Israeliet sonder bedrog is (Johannes 1:47); ’n man uit een stuk, sou ons vandag sê.

Wat die Skrifgedeeltes uit 1 Timoteus en Titus betref, moet ons die antieke agtergrond ook in aanmerking neem. In die tyd toe hierdie boeke tot stand gekom het (waarskynlik in die tagtiger jare van die eerste eeu nC), was dit belangrik om die karakter en optrede van Christene in die samelewing as bo verdenking te stel. Daar was naamlik beskuldigings uit die breë samelewing dat die Christene spelbrekers is; hulle hou hulle eenkant en voldoen nie aan die standaarde en norme van die samelewing nie. Daar is beweer dat die Christene ’n odium humani generis – letterlik: “ ’n haat vir die menslike geslag” – openbaar. Christene is deur die heiden-samelewing daarvan beskuldig dat hulle ander mense haat omdat hulle nie deelneem aan die afgodsfeeste of die keiserverering nie. Alle goeie burgers was veronderstel om dit by te woon. Maar, is gesê, Christene hou hulle eenkant, hulle meng nie met die gewone bevolking nie. Hierteenoor wil die skrywer van 1 Timoteus en Titus aantoon dat Christene alles behalwe haters van mense is; inteendeel, hulle leiers (ouderlinge/opsieners) is voortreflike en diensbare mense. Aan hierdie leiers word byvoorbeeld dieselfde vereistes gestel as wat aan die bekleërs van hoë poste in die destydse samelewing gestel is: hulle moet onbesproke van karakter en optrede wees; hulle moet hulle kant bring as geëerde lede van die samelewing; hulle moet aan dieselfde standaarde voldoen as wat van enige “sekulêre” openbare figuur vereis word. Die kerk en sy leiers is daarom nie mense wat die samelewing wil destabiliseer nie, maar is onkreukbaar van karakter en in hulle sosiale omgang. Niemand kan ’n vinger na hulle wys nie.

Hierdie vereistes het ook alles te make met die destydse sendingtaak van die kerk. As die kerk draers wil wees van die evangelie in die wêreld en mense na Christus toe wil trek, moet daar nie struikelblokke in die pad wees nie, allermins die sosiale reputasie van hulle leiers. En so is dit vandag ook: as die kerk werklik ’n impak op die omgewing en wêreld wil maak, word dit nog steeds van gelowiges en in die besonder van sy leiers verwag om mense van goeie inbors en hoë morele waardes te wees. Indien dit nie so is nie, verloor die kerk sy geloofwaardigheid en doen dit afbreuk aan die verkondiging van die evangelie in die wêreld. Anders gestel: die kerk moet “practise” wat hy “preach”. Natuurlik is en bly ook kerkleiers sondige mense; hulle is nie volmaak nie, hulle maak foute en moet steeds by God en mense om vergifnis vra. Maar sodra daar growwe morele slordigheid in gelowiges en kerkleiers se lewe na vore tree, werk dit nadelig in op die boodskap van die evangelie. Na alles word ons telkens in die Bybel opgeroep om inderdaad te wéés wat ons in Christus ís: geredde sondaars wat ons nie laat beheers deur sondige begeertes nie maar wat ons ganse lewens in diens van God stel om heilig (= aan God toegewy) te lewe (Romeine 6). Ons is nie meer slawe van die sonde nie, maar opgewek uit die dood om vir God te lewe. Dit is veral hierdie aspek wat ter sprake is wanneer die woord “onberispelik” as vereiste vir kerkleiers in 1 Timoteus en Titus gestel word.

Daar is nog ’n betekenis waarin die woord “onberispelik” in die Bybel voorkom, en dit is dat die gelowige se posisie voor God en ten opsigte die wet blaamloos is. In Lukas 1:6 word van Sagaria en Elisabet gesê dat hulle al die gebooie en voorskrifte van die wet van God onberispelik onderhou het. Efesiërs 1:4 bevat weer die gedagte dat God ons in Christus uitverkies het – voor die wêreld tot stand gekom het – om onberispelik voor Hom te wees (vir soortgelyke gedagtes kyk ook Efesiërs 5:27; Kolossense 1:22; 1 Tessalonisense 3:13 en 2 Petrus 3:14). Die Griekse woorde wat in hierdie gevalle deur “onberispelik” weergegee word, is amemptos, amōmētos en amōmos, en bevat almal die gedagte dat iemand vlekkeloos of blaamloos voor God is. Dit beskryf die gelowige se religieuse status en karakter voor God en sy wet as ten volle in ooreenstemming met God se vereistes. Ons moet egter mooi verstaan wat hiermee bedoel word. Weer eens het dit niks te make met die inherente sondeloosheid van die gelowige nie. Nee, dit gaan daaroor dat die gelowige in die regte verhouding tot God staan. In al hierdie verse is die uitgesproke of onuitgesproke veronderstelling telkens dat die gelowige in Christus in verhouding tot God staan. En omdat Christus se vlekkelose status as die Seun van God en verlossingswerk die gelowige toegereken word (vgl 1 Petrus 1:19-21), kan die gelowige ook aanspraak maak op ’n onberispelike status voor God. Nog meer, die gelowige se status voor God is nie net in Christus blaamloos nie, maar hy/sy is ook ten volle geskik vir diens aan God en die wêreld. Net soos die offerdiere in die Ou Testament sonder gebrek moes wees (blaamloos), so is die kinders van God sonder gebrek en blaamloos voor God om as offers en priesters sy werk in die wêreld uit te voer. Dit beteken ons is volledig geskik vir diens in God se koninkryk; ons kan die diens verrig waartoe Hy ons in Christus gereinig, afgesonder en geroep het.

Bostaande uiteensetting behoort duidelik te maak dat ’n mens nooit op die klank af betekenisse aan woorde moet toedig nie, maar altyd moet seker maak wat die betekenis en bedoeling daarvan in die Bybelteks self is. ’n Mens sou daarom die betekenis van “onberispelik” vir vandag kortliks so kon opsom: Om deur Christus in die regte verhouding te staan tot God, en om toegewyd te lewe teenoor God en mense, ooreenkoms God se wil.

Skrywer:  Prof Hermie van Zyl