Verbouing van olyfbome

Die olyfboom kom vir die eerste keer ter sprake in die Ou Testament in die verhaal van Noag waar ons lees dat ‘n duif teruggekeer het na die ark met ‘n olyfblaartjie in sy bek (Genesis 8:11). In die res van die Bybel word daar herhaaldelik na die olyfboom verwys. Olyfbome het teen die hange van berge gegroei waar daar nie baie grond was nie. Die olywe self was ‘n belangrike voedselsoort en is beide voor en tydens etes genuttig. Die olyfboom was ‘n simbool van voorspoed en in Psalm 128:3 skryf die Psalmdigter dat die seën van die Here sal kom oor diegene wat Hom dien: “Jou vrou is in jou huis soos ‘n vrugbare wingerdstok, jou seuns is rondom jou tafel soos Jong olyfboompies!” Aanvanklik is ‘n olyfboom of twee vir die gesin se gebruik digby die huis geplant, maar met die verloop van tyd, toe olie gebruik is om onder andere ook belastings mee to betaal, is olyfboorde aangeplant langs die wingerde en die graanlanderye. Olyfbome het so goed geaard in Palestina dat daar soms na hierdie gebied as “land van . . . olieryke olyfolie” verwys is (Deuteronomium 8:8).

Daar was baie soorte olyfbome en soms is een-soort olyfboom op, ‘n ander soort ingeënt. Dit is juis na hierdie praktyk wat Paulus verwys wanneer hy die verhouding tussen die Christendom en die Jodedom bespreek (Romeine 11:17-24). In sy beeld stel Paulus die stam ^,van die mak olyfboom gelyk met die Jodedom: Nuttelose takke van hierdie boom is afgekap en daarna is takke van die wilde olyfboom hierop ingeënt. Die takke van die wilde olyfboom verteenwoordig diegene wat uit die heidendom gekom het. Paulus se beeld lyk vir ^‘n moderne leser vreemd, want gewoonlik word ‘n mak loot- op ‘n wilde loot geënt. Tog is daar gegewens uit die antieke tyd bekend waar die teendeel wel gebeur het sodat Paulus se beeld nie vir sy lesers vreemd sou geklink^.het nie.

Olyfbome verg baie min versorging. Die wortels van hierdie boom gaan baie diep af tot in die rotsagtige grond, en hierdie feit lê^. moontlik ten grondslag van Deuteronomium 32:13 wat verwys na olie wat uit klipharde rots gesuig word. Die olyfboom neem omtrent vyftien jaar om uit te groei en daarna dra dit nog vir eeue lank vrug. Die ou wortels laat dikwels nuwe takke uitspruit en die profeet bou sy beeld op hierdie feit wanneer hy skryf oor die nuwe koning wat uit Dawid se nageslag gaan verrys en hy soos volg sê: ‘n Takkie sal uit­spruit uit die stomp van Isai, ‘n loot uit sy wortels sal vrugte dra; ” (Jesaja 11:1).

Die olyfboom is omtrent ses meter wanneer dit heeltemal uitgegroei is. Die stam is baie knoesterig en die blare het ‘n dowwe groenerige kleur. Dit is vir Westerlinge nogal moeilik om te verstaan waarom die olyfboom in die Bybel se tyd as ‘n mooi boom beskou is (vgl Hosea 14:7). ‘n Mens moet egter onthou dat dit baie moeilik is om immergroen bome in die Ooste te kweek. Dit is dus ook opmerklik dat etlike Bybelskrywers na die groenerige kleur van die boom verwys (Psalms 52:10; Jeremia 11:16). In die sonlig vertoon die blare silwerkleurig. In die lente is die boom met baie wit bloeisels bedek (Job 15:33) en wanneer hierdie boom sy bloeisels afgooi, lyk dit behoorlik soos ‘n neerslag van sneeuvlokkies.

In September/Oktober is die vrugte gereed om deur vrouens en kinders afgepluk to word. ‘n Groot doek word dan onder die boom gelê, en die takke word geslaan om die olywe af te skud sodat dit op die doek kan val. In die Ou Testamentiese tye moes die vruggies wat nie afgeval het nie, net so gelos word sodat die armes dit vir hul eie gebruik kon afpluk (Deuteronomium 24:20; vgl ook Jesaja 17:6).

Die olyfboom het ‘n hout met baie fyn grein en dit is amberkleurig. Dit is vir skrynwerk en houtsneewerk gebruik alhoewel die knoetserige aard daarvan gemaak het dat dit nie gebruik kon word om baie groot balke daarvan te maak nie. Die hout is baie mooi en die gerubs van die Tempel, asook die binne- en buitedeure daarvan, is van olyfhout gemaak.

Olywe is dikwels saam met garsbrood geëet en dit het ‘n belangrike deel van die maaltyd uitgemaak. Die olywe is bewaar deur dit in soutwater te druk. Die belangrikste gebruik van die olywe was egter vir die olyfolie wat daarvan verkry is. Die olyfpers het bestaan uit ‘n baie groot silindervormige klip met plat kante aan weerskante (sien die foto). Die een plat kant van die silindervormige klip is uitgehol om ‘n vlak bak te vorm; die olywe is daarin gegooi. ‘n Klipwiel is op sy kant geplaas en, met behulp van ‘n donkie, is dit in die rondte gedraai in die plat bak om so die olywe daarin fyn te druk. Vervolgens is die moes wat hieruit gekom het, verder tot olie verwerk.

Een manier om olie uit te trek, was om die moes in ‘n mandjie te plaas en dit in ‘n pers teen mekaar te druk, hetsy deur ‘n skroefdraad, of deur ‘n houtbalk te laat afsak en dit teen ‘n houtraam te laat druk. ‘n Ander metode was om die moes in linnesakke te sit en daarna met jou voete daarop te trap. Die olie het vervolgens deur die linne gevloei. Die olie wat so vrygestel is, is in kruike gegooi en laat staan totdat die afsaksel op die bodem gaan lê het. Daarop is die olie afgetrek en op ‘n koel plek gebêre. Die eerste olie wat so gelewer is, was altyd die beste olie. Die tweede klomp olie wat onttrek is, was gewoonlik van ‘n veel swakker gehalte. Die oes van een olyfboom kon tot negentig liter olyfolie per keer lewer. Getsemane, wat op die Olyfberg geleë was, se naam beteken Olyfpers waarskynlik omdat daar ‘n olyfpers was. Dit was wel ook moontlik om die olywe in die pers te trap, net soos ^‘n mens druiwe trap (Miga 6:15).

‘n Knoesterige olyfboom in die Tuin van Getsemane, Jerusalem.

Skrywer:  Prof Hennie Stander

Die maak van wyn

Die druiwesap is vir omtrent ses weke lank in die houers waarin dit opgevang is, laat staan. Dit het dan daarin begin gis. Die afsaksels het op die bodem van die houer gaan lê. Die wyn is versigtig afgeskep sonder om die afsaksel te versteur (vgl Jeremia 48:11). Die flesse is met klei verseël, maar die gasse wat met die verdere gisting ontstaan het, kon deur ‘n klein gaatjie by die handvatsel ontsnap. Wanneer die proses voltooi is, is die gaatjie met ‘n bietjie nat klei verseël en die eienaar se naam is op die nat klei geplaas. Die wyn is ook in velsakke gegooi, maar indien die vel al oud was en nie meer kon uitsit as daar gasse ontstaan het nie, het dit gebars en het die wyn verlore gegaan. Hierdie feit lê ten grondslag van Jesus se vertelling in Matteus 9:17.

‘n Romeinse fles, of amphora, waarin wyn gebere is.

In die Nuwe Testamentiese tye is wyn in Judea ingevoer van oral oor die Mediterreense wêreld. Die rykes het kelders in hul huise gehad en het die wyn gestoor in smal flesse wat ‘n skerp punt aan die onderkant daarvan gehad het. Hierdie flesse is amphorae genoem. Die skerp of smal punte is in die grond begrawe om te help om die wyn koel te hou. Wyn is ook van dadels, granate, appels en graan gemaak.

Daar was ook ander gebruike vir wyn as net dit wat voor die hand liggend is. Dit is onder andere as ‘n ontsmettingsmiddel gebruik om wonde skoon te maak voordat die helende olyfolie daarop gegooi is (Lukas 10:34). Verder is dit ook met gal gemeng en dan gedrink om pyn te verdoof (Matteus 27:34).

Wingerdsimboliek

Die wingerd het ‘n belangrike plek ingeneem in die godsdiens van Israel. Dit is as simbool gebruik vir die godsdienstige lewe van Israel en ‘n tros druiwe is dikwels voor aan die buitekant van ‘n sinagoge uitgegraveer. Die simboliek is gebaseer op passasies soos Psalm 80 en Jesaja 5:1-5 waar Israel as God se wingerd voorgestel word. Jesus het homself as die ware wynstok voorgehou en Hy het inderdaad dit wat Israel teenoor God moes wees, vervul (Johan­nes 15:5-7). Die wingerd is soms gebruik as sim­bool van teenspoed en van God se oordeel (Deute­ronomium 28:30; Amos 5:11; Sefanja 1:13).

Wyn was een van die seëninge wat ‘n mens uit God se hand kon ontvang (Genesis 27:28) en derhalwe het dit deel uitgemaak van die daaglikse offers wat aan God gebring moes word (Eksodus 29:40). Indien iemand egter te ver van die sentrale heiligdom gebly het, en dus nie die tiende van onder andere sy wyn soontoe kon neem nie, moes by dit in geld omsit en dan iets daarmee koop en dit in die teenwoordigheid van die Here geniet (Deu­teronomium 14:22-27).

Sommige persone moes hulself heeltemal weerhou van die drink van wyn ter nakoming van sekere voorskrifte. Iemand wat byvoorbeeld ‘n nasireërbelofte afgele het, moes horn onthou van die gebruik van wyn en van bier en van enigiets wat van die wingerdstok afgekom het (Numeri 6:3-4). Johannes die Doper het geen wyn gedrink nie (Lukas 1:15) en ook priesters was verbied om dit te drink wanneer hulle in die tent van samekoms ingegaan het (Levitikus 10:9). Wyn kon positief gebruik word (vgl Genesis 14:18), maar dit is soms ook verkeerd gebruik (Genesis 9:21; Jesaja 5:11; 28:7). In die Bybel self word die blote drink van wyn egter nie verbied nie, maar wel die oormatige gebruik daarvan (1 Timoteus 3:8; Titus 2:3).

‘n Egiptiese vrou wat ‘n wynsak in ‘n rivier spoel

Skrywer:  Prof Hennie Stander

Druiwetyd

Die druiwetyd het in Juliemaand begin en tot September geduur. ‘n Gemeenskap het dan in groot getalle na die wingerde gegaan (soos in Rigters 9:27) omdat die werk vinnig afgehandel moes word. Dit was harde werk om die druiwe te oes in die Bybelse tye, maar nogtans was daar ^‘n gesing, gedans en feesvieringe. Die feesvieringe was so ^‘n integrale deel van die druiwe-oes, dat die afwesigheid daarvan ‘n duidelike teken van God se oordeel was (Jesaja 16:10). Elkeen het groot mandjies gebring waarin hulle die druiwetrosse gesit het. Sommige druiwe is vars geëet of uitgedruk om vars druiwesap te maak. Die skinker wat saam met Josef in die tronk was, het gedroom dat by druiwe gepluk het en dat hy dit uitgedruk het in die beker wat in die farao se hand was (Genesis 40:11). Van die sap is ook gebruik om wyn mee te maak.

‘n Arabiese vrou pluk druiwe.

Maar die druiwe is ook gebruik vir die maak van rosyne. Dit is gedoen deur die druiwe in soutwater en olie te lê en dit daarna in die son te droog; die korrels moes dan daagliks omgedraai word. Dawid het op etlike geleenthede groot hoeveelhede rosyne ontvang (1 Samuel 25:18; 2 Samuel 16:1; vgl ook 1 Kronieke 12:40), want dit was ^‘n stapelkossoort. Daar was heeltemal te veel druiwe om dit alles net vir rosyne te gebruik en daarom is baie vir hul sap uitgedruk.

Die parskuip

Die parskuip was ‘n bak of tenk, wat in die rots uitgekap is, met ‘n opening in die bodem. Gewoonlik was daar minstens twee kuipe-‘n hoërliggende en ‘n laerliggende kuip. Die hoërliggende kuip was sommer baie groter as die laerliggende kuip. Etlike persone het dan in die hoërliggende kuip ingeklim en die druiwe met hul voete uitgetrap; die uitgetrapte sap het deur die opening in die hoërliggende kuip gevloei tot in die laerliggende kuip. ’n Parskuip het dikwels uit verskeie kleiner kuipe bestaan en die druiwesap het in elkeen hiervan ‘n hele tydjie oorgestaan en afsaksels gevorm alvorens dit tot in die laaste bak gevloei het. Gelukkig is daar baie parskuipe uit die Bybelse tye deur argeologiese opgrawings gevind sodat ons vandag ‘n goeie beeld kan vorm hoe hulle gelyk het. Gewoonlik het die uittrap van die druiwe met groot gelag en gesels gepaard gegaan (Jeremia 25:30). Jeremia sien die verdwyning van die vreugde­geroep tydens die uittrap van druiwe as tekenend van die oordeel van God (Jeremia 48:33). Dit is inderdaad ‘n treurige prentjie om te sien hoe iemand stoksielalleen die druiwe moet uittrap (sien Jesaja 63:3). Die persone wat die druiwe uitgetrap het, se klere was gewoonlik rooi van al die druiwesap (Jesaja 63:2). Die uittrap van druiwe is ook as beeld gebruik om God se oordeel oor mense te illustreer wanneer Hy op hulle trap soos op druiwe. Sy klere word dan rooi, nie van die uitgetrapte druiwesap nie, maar van die mense se bloed (Jesaja 63:3-6; Openbaring 19:13,15).

Die bokant van hierdie Romeinse lampie beeld twee mense uit wat druiwe trap.

Baie van die druiwesap is gebruik vir die maak van wyn. Dit is nie net met die oog op die genot daarvan gedoen nie, maar ook vanweë noodsaak. Die water was nie altyd veilig om gedrink te word nie behalwe as dit uit ‘n vars fontein gekom het. Toe Paulus vir Timotheus aangeraai het om ‘n bietjie wyn te drink ter wille van sy maag, was dit nie net omdat ‘n bietjie wyn sy maag goed sou doen nie, maar ook omdat dit skadelik kon wees om net van die “onsuiwer” water te drink (1 Timoteus 5:23).

Skrywer:  Prof Hennie Stander

Groente en ander produkte

Vlas is gekweek omdat dit gebruik is vir die vervaardiging van linne. Dit is ‘n maand voor die gars geoes en is met ‘n skoffel teen die grond afgesny. Die stoppels is dan in die son oopgesprei om droog te word. Die manne wat in Josua se tyd Jerigo gaan verken het, het weggekruip onder die vlasstoppels wat Ragab op die dak van haar huis oopgesprei het (Josua 2:6). Verder het hulle ook komkommers, waatlemoene, prei, uie en knoffel verbou, asook plantsoorte waarvan hulle die groen blaartjies kon eet (soos kiesieblaar, suring en artisjok). Ook boontjies en lensies is gekweek en dit is onder andere in sop gebruik (vgl Genesis 25:34).

Peule van die Johannesbroodboom. Die peule van hierdie bome is deur diere en deur die armes geeet.

Wingerde

Volgens Genesis 9:20 was Noag ‘n boer en ook die eerste persoon wat ‘n wingerd aangeplant het. Elke Jood het begeer om sy eie wingerd te hê. Langs sy huis het by ‘n prieel gemaak en in die warm somers het dit skadu verskaf (1 Konings 4:25). Om ^‘n wingerd te besit was teken van ^‘n meer gevestigde lewenswyse en juis daarom het die Regabiete hul daarvan weerhou om wingerde aan te plant om sodoende bewys te lewer van hul nomadiese lewenswyse (Jeremia 35).

Terrasvormige wingerde naby Hebron, Israel

Gewoonlik het boere hul eie druiwe geoes, maar die wingerde van kleinboere is dikwels opgekoop deur meer vermoënde grondeienaars wat elders gewoon het. In sulke gevalle het die kleinboere huurders op die plaas geword en ‘n sekere persentasie van die opbrengs ontvang (Matteus 20:1; Lukas 20:9-10). Die wingerdstok aard baie goed in die Palestynse klimaat. Toe Moses die twaalf manne uitgestuur het om die land Kanaän te gaan verken, was die verbouing van druiwe ook reeds goed gevestig in die land (Numeri 13:23).

In Jesaja 5:1-2 word al die stappe beskryf wat gevolg word wanneer ‘n wingerd aangeplant word: “Hy wat ek liefhet, besit ‘n wingerd op ‘n vrugbare heuwel. Hy het die grond omgespit en die klippe verwyder, dit beplant met veredelde wingerdstokke. Hy het ‘n wagtoring daarin gebou en ‘n parskuip uitgekap.” (Sien ook Matteus 21:33). Die wingerde is ge­woonlik teen heuwels geplant waar daar beter dreinering van water was en waar dit aan direkte sonlig blootgestel kon wees. Die graan kon dan op die gelyk gedeeltes verbou word. Natuurlik was nie alle wingerde altyd op heuwels nie. In Esegiël 19:10-11 lees ons ook van ^‘n wingerdstok wat in ^‘n boom opgerank het. Die heel eerste stap was om terrasse aan te lê Hiervoor kon die klippe gebruik word wat oral oor die land verspreid gelê het; die terrasse kon terselfdertyd gronderosie teenwerk wanneer dit swaar gereën het. Rondom die win­gerd is ‘n klipmuur gebou (Spreuke 24:30-31) om dit onder andere teen wilde diere te beskerm wat die wingerd kon verniel (Hooglied 2:15). In Psalm 80:12-13 lees ons dat ook mense die wingerde geplunder het as dit nie deur ‘n muur beskerm was nie. Die Wet het egter wel toegelaat dat ‘n mens van jou naaste se druiwe kon pluk en eet, maar jy mag dit net nie in ‘n houer weggedra het nie (Levitikus 19:10; Deuteronomium 23:24).

Daarna is daar ook ^‘n wagtoring gebou wat as ‘n soort somerhuis kon dien-‘n plek waar die familie gedurende die somertyd kon bly terwyl die druiwe afgepluk word. Dit was nie goedkoop om so ‘n wagtoring te bou nie. Jesus het eenkeer ‘n verhaal vertel van wat gebeur wanneer iemand se geld opraak nog voordat hy die toring klaar gebou het omdat hy nie voor die tyd die koste daarvan behoorlik bereken het nie (Lukas 14:28-30). Die boonste deel van die toring is as ‘n uitkykpos gebruik. In gevalle waar die eienaar nie so ‘n toring kon bekostig het nie, het die mense wat die wingerd moes oppas, maar net ‘n tent opgeslaan.

‘n Wagtoring, wat besig is om te verbrokkel, in die veld naby Samaria

Die steggies is selfs tot 3 meter en verder uit mekaar geplant ten einde aan die ranke genoegsame spasie te gee. As die wingerd op gelyk grond was, was daar genoeg spasie om ‘n ploeg tussen die steggies deur te kry. Sommige soorte wingerdstokke is net so gelaat en die plante het dan grondlangs gerank. Ander is weer teen rowwe stellasiewerke opgelei of met gevurkte stokke ondersteun. As die wingerd eers gevestig was, is dit gedurende die wintermaande met snoeimesse teruggesnoei (sien Joel 3:10) om sodoende van swak, gebreekte of besmette takke ontslae te raak. Sodoende kon verseker word dat die wingerd die beste vrugte moontlik kon dra. In Johannes 15 gebruik die outeur ‘n woord wat met beide “skoonmaak” en “snoei” vertaal kan word. Met hierdie woordspel gebruik Johannes die snoeiproses as beeld om te illustreer hoe Jesus ons “skoonmaak” of “snoei” deur die lering wat Hy aan ons gegee het (Johannes 15:3). Lote wat nie vrug dra nie, word deur Horn afgesny maar die lote wat wel vrug dra, snoei by sodat dit nog meer vrug kan dra (Johannes 15:2).

Skrywer:  Prof Hennie Stander