Clifford vra:

Wat is die betekenis van hierdie woorde van Jesus?

Antwoord

Prof Hermie van Zyl antwoord:

Hierdie is een van die sogenaamde sewe kruiswoorde van Jesus. Die kruiswoorde verwys na die sewe keer toe Jesus gepraat het terwyl Hy aan die kruis van Golgota gehang het. ‘n Mens kan sê dat dit Jesus se sterfbedwoorde was. Daarom dra dit besondere gewig. Dit trek die gordyn effens weg en gee ons ‘n kykie in die siel van Jesus – hoe Hy Self in daardie oomblikke sy lyding en naderende dood ervaar het.

Die kruiswoorde is egter baie meer as ‘n selfonthulling van Jesus se sielestryd. Dit laat ons ook die betekenis van sy dood vir ons beter verstaan. Wanneer Jesus aan die kruis sterf, is dit immers nie as gevolg van sy eie oortredinge nie, maar juis ter wille van ons (2 Kor 5:14-15, 21).

Die sewe kruiswoorde kom nie almal in elkeen van die vier Evangelies voor nie. Hulle lê verspreid: drie kom uit die Lukasevangelie, drie uit die Johannesevangelie en een uit Matteus en Markus gesamentlik. Dit is dus nie moontlik om te sê in presies watter historiese volgorde die kruiswoorde uitgespreek is nie. Want ondanks die onderlinge ooreenstemming tussen die Evangelies, gee elkeen sy eie weergawe van die kruisgebeure. Die volgorde van die kruiswoorde soos dit soms voorgehou word, is dus eerder ‘n samestelling deur die kerk wat baie ver in die geskiedenis teruggaan.

Na alles is dit egter nie belangrik om te weet presies in watter volgorde die kruiswoorde uitgespreek is nie. Wat wel belangrik is, is of ons die boodskap daarvan in die geloof toe-eien.

Die kruiswoord “Vader, in u hande gee Ek my gees oor” (Luk 23:46), is volgens kerklike tradisie die laaste van die sewe kruiswoorde. Volgens die Lukasevangelie was Jesus se eerste woorde aan die kruis ’n gebed: “Vader, vergeef hulle ….” (23:34). Dieselfde Evangelie berig dat sy laaste woorde ook ’n gebed was. Daar is vier momente van hierdie gebed wat uitstaan:

Eerstens, bloot die feit dat dit ‘n gebed was. Seer sekerlik is gebed ‘n gepaste manier om jou lewe mee af te sluit. Maar om dit te kan doen, moes jy saam met God gelewe het. En dit was by uitstek waar van Jesus. Hoeveel maal lees ons nie dat Hy die aangesig van sy Vader in gebed opgesoek het nie. En nie net in krisistye nie (Matt 26:36,39), maar dit was sy gewoonte (Matt 14:23; Mark 1:35; Luk 3:21; 9:18, 29; ens).

Tweedens is hierdie gebed ‘n aanhaling uit die Skrif – Psalm 31:6. Soos gebed natúúrlik by Jesus gekom het, het die Skrif ook. Hy het gelewe vanuit die Woord van God. Kleintyd al het Hy die Skrifgeleerdes verbaas met sy kennis (Luk 3:46-47). Verder, die ooreenkoms tussen Jesus en Stefanus se laaste woorde is opmerklik. Handelinge 7:59 sê dat Stefanus met dieselfde gebed op sy lippe gesterf het, behalwe net dat hy sy gees aan Jesus toevertrou het en nie aan die Vader nie. Maar wesenlik is daar geen verskil nie. Verder, Stefanus bid ook vir sy vyande terwyl hy sterf (“Here, moet hulle tog nie hierdie sonde toereken nie”, Hand 7:60), net soos Jesus dit aan die kruis gedoen het: “Vader, vergeef hulle …”.

Wat geld van gebed, geld ook hier: as jy wil sterf met die Skrif op jou lippe, moet jy leef met die Skrif in jou hart.

Derdens spreek hierdie gebed van vertroue. Van kleinsaf was dit die vrome Jood se aandgebed. In die aand vertrou jy jou gees aan God toe sodat Hy dit in die môre weer aan jou kan teruggee. Wanneer Jesus dit hier aan die kruis doen, is dit met die volle vertroue dat sy Vader weer sy lewe aan Hom sal teruggee. Wat ook op die derde môre na sy dood gebeur het toe sy Vader Hom opgewek het uit die dood om nooit weer te sterf nie. Dis treffend dat Jesus op die negende uur (d w s omtrent 15:00, Luk 23:44; Mark 15:33), op dieselfde tyd dat die basuingeskal in die tempel die volk oproep tot die aandgebed, ook sy aandgebed tot die Vader rig. In hierdie stadium, net voor sy dood, vind Hy ook weer vrede en rus by sy Vader, nadat Hy volgens Matteus en Markus in sterwensangs was en deur God verlate gevoel het (“My God, my God, waarom het U my verlaat?”). In sy ervaring van Godverlatenheid bly Hy egter steeds aan God vashou (My God …). Dit is dus nie vreemd dat Hy sy Gees aan sy Vader toevertrou nie. Verder, Jesus se opregte Godsvertroue word bevestig in die volgende vers (Luk 23:47) wanneer die toesighoudende Romeinse offisier opmerk dat Jesus “werklik onskuldig” was. Daar staan letterlik dat Jesus “regverdig” was – sonder skuld voor God. Jesus is by uitstek die waarlik vrome of onskuldige mens omdat Hy Homself ten volle aan sy Vader se wil oorgegee het, selfs toe Hy deur sy Vader verlate gevoel het.

Laastens, in Christus is God ook my Vader. Aan Hom kan ek my ganse lewe toevertrou. Daarom kan ek aan die einde daarvan my gees in die dood aan God oorhandig, in die volle vertroue dat Hy, net soos met Jesus, dit in die opstanding aan my sal teruggee. Soos die pragtige aandgesang se laaste vers lui:

Ek weet aan wie’k my toevertrou het,

al wissel dan ook dag en nag;

ek ken die Rots op wie’k gebou het,

van wie ek al my heil verwag.

Eens aan die einde van my lewe

sal ek, van dood en sonde vry,

vir al u seën en goedheid, Here,

U nuut my dank- en loflied wy.

Skrywer:  Prof Hermie van Zyl

Kobus vra:http://www.bybelkennis.co.za/geloofsvrae-die-toekoms-van-die-jode/

Ek kry kry al hoe meer met verskillende vlakke van Israel Visie te doen. Ek sê sonder enige skaamte direk aan die groepe dat ek nie ‘n “Israel Visie” of “Israeliet” is nie. Hulle sê die Europeërs is afstammelinge van die stamme van Israel, en as ek vra vir bewyse kry ek dit nie of is dit vaag soos dat die Nederlanders die stam Zebulon is, met baie voorbeelde uit die Bybel. Op my stelling aan dié wat sê dat hulle Israel Visie is, sê sommige dat hulle nie Israel Visie is nie, maar sê hulle dat dit SLEGS ISRAEL is wat uitverkies is en nie ALLE VOLKE nie. Ek gee aan hulle al die gedeeltes uit die Bybel, maar dan sê hulle eenvoudig die HEIDENE is slegs die ongelowige Israeliete wat bekeer moet word. Dus sê hulle dat jy SLEGS uitverkies is as jy ‘n ware liggaamlike Israeliet of afstammeling is. Dit voel vir my asof al die teksverse in die Nuwe Testament wat ek vir hulle gee om te lees geen ingang vind by hulle nie. Ek het dus opgehou om met hulle daaroor te praat. Dit het tog ‘n positiewe resultaat op my gehad, dit het gemaak dat ek my Bybel meer lees.

Ek sal bly wees as daar ‘n baie groot uitgebreide stuk hieroor geskryf kan word.

Antwoord

Prof Hermie van Zyl antwoord:

Die vraagsteller is blykbaar goed ingelig oor die sogenaamde Israelvisie-beweging, maar wil nogtans hê dat daar ’n uitgebreide stuk hieroor op die webblad van Bybelkennis.co.za geskryf sal word. Daar is egter reeds deur verskeie teoloë uitvoerig oor hierdie beweging geskryf, ook in Afrikaans. Twee daarvan verskyn op die webblad van Bybelkennis.co.za, geskrywe deur prof Adrio König. Hierdie stukke gaan spesifiek oor die toekoms van Israel. Dit kan gevind word onder die volgende opskrifte: “Alle paaie lei na Jesus: Die toekoms van Israel (1)”; en: “Geloofsvrae: Die toekoms van die Jode”. Die vraagsteller kan dit met behulp van Bybelkennis.co.za se soekfunksie opspoor.

Voorts kan die vraagsteller ook ondergenoemde stuk raadpleeg wat na my mening ’n goeie oorsig gee oor die teologie en interpretasies van die Israelvisie-beweging (klik net op onderstaande skakel of kopieer dit na jou soekenjin se soekfunksie en druk “enter”): https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=2ahUKEwiBmteN4q3lAhXYilwKHTV9C_gQFjAAegQIAhAB&url=https%3A%2F%2Fwww.ankura.net%2F2006%2F05%2F02%2Fdie-israelvisie1%2F&usg=AOvVaw2rMqO94FdXDgK5S2sCxRyw

Ek vertrou dat ons vraagsteller hiermee gehelp sal word in sy verdere ondersoek na die Israelvisie-beweging.

Skrywer: Prof Hermie van Zyl

Lizette vra

In watter boek van die Nuwe Testament besoek Jesus die doderyk?

Antwoord

Prof Hermie van Zyl antwoord:

Die gedeelte wat ter sprake is, is 1 Petrus 3:19-20. Letterlik staan daar: “So het Hy (Christus) gegaan en ook vir die geeste in die tronk gepreek, wat destyds ongehoorsaam was, toe God in Noag se dae geduldig gewag het terwyl die ark gebou is, waarin min, naamlik agt persone, deur die water gered is.” Soms word 1 Petrus 4:6 ook by dié saak betrek. Daar staan: “Want hiervoor is die evangelie ook aan dooies verkondig sodat hulle soos gewone mense geoordeel kan word wat die liggaam betref, maar in die gees kan lewe, soos God lewe.”

Die vraag is hoe dié gedeeltes verstaan moet word. Wat 1 Pet 3 betref, is die verklaring wat vandag deur die meeste Bybelkenners aanvaar word, die volgende: Die “geeste in die tronk” is die gevalle, sondige engele waarvan ook in 2 Pet 2:4 en Judas v6 sprake is. In die buite-Bybelse Joodse geskrifte van destyds, soos 1 Henog, wat goed bekend en baie gewild was onder die Jode, word ook melding gemaak van hierdie geeste of gevalle engele wat deur God in gevangenskap gehou word tot en met die oordeel. En die plek van aanhouding is waarskynlik die doderyk. Daar was destyds die siening dat die doderyk ook ’n plek van aanhouding was (vgl Op 20:1-7; 2 Pet 2:4). Volgens 1 Henog moes Noag aan die bose engele God se oordeel gaan aankondig.

Die agtergrond van hierdie sondige engele lê in Gen 6:1-4, waar gepraat word van die “hemelwesens” wat met die dogters van die mense getrou het, en waaruit die “reuse” ontstaan het. Dit was in die tyd net voor Noag op die toneel verskyn het. Daarom dat 1 Pet 3:20 melding maak van die geeste wat destyds in Noag se tyd ongehoorsaam was toe hy die ark gebou het. God het volgens Joodse denke egter hierdie gevalle engele veroordeel en hulle gevange gehou tot die eindoordeel. Maar tog was daar die vrees by baie Jode en latere Jode-Christene dat hierdie engele of “geeste” steeds gevaar inhou vir gelowiges.

Petrus het waarskynlik by hierdie bekende tradisie aangesluit. Wat hy nou doen, is om te sê dat Christus se oorwinning oor die dood so kragtig en allesomvattend is dat dit selfs gevolge inhou vir hierdie bose engele in die gevangenis. Na sy dood het Christus gegaan en aan hierdie geeste aangekondig dat Hy die oorwinning behaal het oor alle magte, ook oor die dood en bose engele. En die troosboodskap vir die lesers van 1 Petrus is dat hierdie bose engele nou geen gevaar meer inhou vir die gelowiges nie. Hierdie “prediking” van Christus aan die “geeste in die gevangenis” het dus niks te make met die evangelieprediking om hulle tot bekering te bring nie, maar is bloot daarop gemik om Christus se oorwinning oor alle bose magte aan te kondig.

Vervolgens sluit Petrus aan by die vloedwater in die tyd van Noag en laat slaan dit simbolies op die doopwater (v20-21). Net soos wat die vloedwaters vir dié binne die ark redding gebring het, so bring die doopwater vir die huidige gelowiges ook redding, deurdat hulle nou ’n skoon gewete het voor God. Vers 22 sluit dan af met die gedagte dat Christus nou aan die regterhand van God is en dat alle engele, magte en kragte aan Hom onderwerp is, dieselfde gedagte wat hy in v19 wou belig.

Wat 1 Pet 4:6 betref, moet dit nie met 1 Pet 3:18-19 in verband gebring word nie. Die “dooies” van 4:6 is gewoon die gelowiges wat eens geleef het maar nou dood is. Al wat Petrus hier sê, is dat aan hierdie gelowiges die evangelie verkondig is toe hulle nog op aarde geleef het. En hoewel hulle gesterf het, leef hulle nou by God.

Skrywer:  Prof Hermie van Zyl

Fleetwood vra

Wat is die verskil tussen Bybelse berading en Christelike sielkunde? Ek is ‘n student, en moet ‘n taak doen oor die volgende onderwerp: “Gedurende die afgelope paar jaar was daar ‘n sterk invloed wat poog om Bybelse berading te vervang met Christelike sielkunde.” My navorsing moet my tot ‘n gevolgtrekking bring wat die onderwerp betref.

Antwoord

Prof Hermie van Zyl antwoord

Die verhouding tussen Bybel en sekulêre sielkunde was nog altyd ’n sensitiewe een, net soos die breër verhouding tussen geloof en wetenskap, gewoon omdat dikwels vanuit opponerende standpunte geredeneer word. Byvoorbeeld, sommige Bybelberaders is geneig om te sê: die Bybel is die onfeilbare Woord van God; dit verskaf dus geopenbaarde en onfeilbare Godskennis – die ware feite – omtrent die mens; dis kennis wat op geen ander plek beskikbaar is nie, daarom kan die sielkunde ons niks leer van die mens nie. Daarteenoor sê die sekulêre sielkunde: alle teorieë oor hoe die mens se psige funksioneer, ongeag geloofsoortuigings, moet wetenskaplik ondersoek en getoets word, en daaruit moet sielkundiges kies wat deur die meeste wetenskaplikes as werkbare opsies aanvaar word om pasiënte te help met hulle probleme. Verder word behandeling ook deur ’n statutêr-professionele raad beheer, wat ’n beter kontrole oor die behandeling gee as wat die geval is met Bybelse berading. En laastens beweer sielkundiges dat Bybelse berading ’n baie eng en geslote manier is om mense te begelei; dit dra eerder ’n bepaalde godsdiens se idees oor as wat dit regtig begeleiding is wat mense in staat stel om die kompleksiteit van vandag se lewe te hanteer.

Bogenoemde verteenwoordig so min of meer die uiterste standpunte tussen Bybelse berading, enersyds, en sekulêr-sielkundige begeleiding, andersyds. In die verhouding tussen Bybel en sielkunde is genoemde siening egter nie die enigste opsie nie; daar is ’n hele spektrum van moontlikhede. Daar is ook ’n meer gematigde siening wat Bybel en sielkunde nie so absoluut teenoor mekaar stel nie, maar eerder probeer integreer. Na alles is die God van die Skriftuur ook die God van die natuur. Sielkundige kennis behoort dus nie noodwendig anti-godsdienstig of anti-Bybels te wees nie, dit hang alles af wat hierdie insigte is en hoe en deur wie dit hanteer word. Integrering van Bybelse en sielkundige insigte probeer dus die beste uit die twee wêrelde haal en met mekaar laat praat.

Dit wil lyk of ons vraagsteller se vraag in dié rigting beweeg, want hy/sy praat van Bybelse berading in verhouding tot Christelike sielkunde. Streng gesproke is daar egter nie ’n vakgebied soos Christelike sielkunde nie, maar mens sou kon sê dat dit in “Christelike sielkunde” gaan oor algemeen sielkundige insigte wat vrugbaar gemaak word vir die Christelike beradingskonteks. So gesien beweeg ons in die rigting van wat in die algemene omgang bekend staan as pastorale sielkunde. Laasgenoemde is egter nie ’n erkende vakgebied in die tegniese sin van die woord nie; jy kan nie by ’n universiteit spesifiek opgelei word as ’n pastorale sielkundige nie. Pastorale sielkundiges is gewoonlik dominees of pastore wat eers as teoloë opgelei is, maar wat ook in die kliniese sielkunde studeer het tot op meestersgraad-vlak en dan as kliniese sielkundiges registreer by die Suid-Afrikaanse Geneeskundige en Tandheelkundige Raad. Hulle kan dus óf as privaat sielkundiges praktiseer óf by kerke in diens tree as sogenaamde pastorale sielkundiges waar hulle dan poog om sielkunde en teologie met mekaar te integreer. Sielkundige insigte word dan benut in die pastorale begeleiding van lidmate. Die punt is dat in hierdie werkwyse Bybel en sielkunde nie as vyande van mekaar gesien word nie, maar as vennote om die beste diens aan die lidmaat of pasiënt te lewer. Want dit is dikwels so dat kerklidmate met probleme manifesteer wat meer sielkundig as teologies van aard is, en dan is die pastorale sielkundige in ’n besonder gunstige posisie om so iemand te help.

Dit wil egter vir my voorkom of die vraagstelling waarmee ons vraagsteller in die werkopdrag gekonfronteer is nie heeltemal vrede het met hierdie vennootskaplike verhouding tussen Bybel en sielkunde nie, maar dit as ’n bedreiging ervaar dat Bybelse berading vervang sou word met Christelike sielkunde. Indien dit die geval is, is ons weer terug by die aanvanklike siening dat Bybelse berading téénoor sielkunde staan, selfs teenoor “Christelike” sielkunde; hulle is soos olie en water, hulle meng nie. Maar waarom sou Bybelse berading so gesteld wees op sy unieke, onafhanklike posisie? Dis op hierdie punt dat ons kortliks moet aandag gee aan die tipiese uitgangspunte en benadering van Bybelse berading.

Bybelse berading is daarop ingestel om nie die mens in die sentrum te stel nie, maar God en sy Woord, soos dit in die Bybel na vore tree. In die sielkunde gaan dit eerder oor wat vir die méns belangrik is, wat sy belange en welsyn die beste dien – soos ménse dit sien. Hiervolgens is die mens ’n outonome wese wat self oor sy eie heil besluit; net hy weet wat goed en reg is vir hom. En die terapeut is bloot daar om die innerlike genesingskragte van die pasiënt te ontsluit en te mobiliseer. Maar Bybelse berading is gesteld daarop dat ’n Bybelse mensbeeld sentraal staan, soos dat die mens geskape is na die beeld van God, God dus verteenwoordig in al sy doen en late, en in die laaste instansie aan God verantwoording verskuldig is. Verder word gesê dat die mens nie aan die doel beantwoord waarvoor God hom geskape het nie, maar in eiesinnige en selfgerigte gedrag verval het – in Bybelse taal: in sonde geval het. Die mens het dus nood aan verlossing van hierdie destruktiewe selfgerigtheid. En die enigste manier om daarvan verlos te word, is om dit te bely, die vergifnis van God in en deur die offer van Jesus Christus te aanvaar, en deur die Heilige Gees ’n lewe van heiligmaking te lei – tot eer van God, tot genesing van die self en tot seën van die gemeenskap. Bybelse berading vra dus nie na selfverwesenliking nie, maar het op die oog om die lidmaat met bostaande insigte te begelei na ’n lewe wat God kan verheerlik.

Indien mens Bybelse berading soos hierbo definieer, kan daar nie mee fout gevind word nie. Trouens, dit is inderdaad wat die Bybel ons leer omtrent die mens. Maar ongelukkig vind sommige Bybelse beraders ’n absolute teenstelling tussen bogenoemde siening en wat die sielkunde bied, selfs die sogenaamde Christelike sielkunde. Self vind ek egter hierdie absolute teenstelling vreemd. Waarom sou ons op die ander terreine van die lewe met die insigte van die wetenskappe vrede hê – op byvoorbeeld mediese, kosmologiese, ekonomiese, opvoedkundige, tegnologiese en ander gebiede – maar net dié van die sielkunde verwerp as iets uit die bose? Die benadering van die pastorale sielkunde, soos hierbo verduidelik, maak daarom vir my meer sin: om daardie kennis uit die sielkunde wat nie in stryd is met die Bybel nie, te versoen met Bybelse insigte, en so aan die lidmaat ’n kundige en omvattende diens te lewer wat uiteindelik die lidmaat op dieselfde plek uitbring as waar Bybelse berading dit in elk geval wil doen.

Die probleem met Bybelse berading soos dit in sommige kringe bedryf word, is dat dit dikwels gedryf word deur ’n biblisistiese en fundamentalistiese omgang met die Bybel, ’n oppervlakkige kennis van lidmate se situasie en simplistiese probleemoplossing. Vanuit hierdie benadering is daar soms die opvatting dat ’n probleem reggestel kan word deur bloot uit te gaan van die belydenis dat die Skrif genoegsaam is. En dan verval Bybelse berading soms in die bombardering van die lidmaat met Bybeltekste wat dikwels uit konteks aangehaal word en nie die dieperliggende probleme van die lidmaat hanteer nie.

Dit is egter verblydend om te sien dat baie instellings soos Bybelkolleges, teologiese seminaries, Bybelskole en ander soortgelyke opleidingsinstansies deesdae goed begronde kursusse in Bybelse berading aanbied. In sekere gevalle word daar by universiteite akkreditasie vir hierdie kursusse gesoek, sodat studente sertifikate, diplomas en selfs grade kan behaal. Bybelse berading wat so hanteer word, en deur goed opgeleide en kundige beraders bedryf word, het beslis ’n plek in die son. Maar daar behoort nie ’n vete te ontstaan met die sielkunde nie, veral nie met daardie kennis wat nie in stryd is met Bybelse insigte nie. Die punt is: Bybelse berading moet met genoeg onderlegdheid in beide die aard van die Bybel en van die mens se samestelling en gedrag bedryf word sodat die lidmaat nie net na behore begelei word op die pad van geloofsvolwassenheid nie, maar ook na spesialiteite verwys kan word indien patologie vermoed word.

Hierbo is gesê dat indien Bybelse insigte met pastorale sielkunde geïntegreer word, dit ’n baie vrugbare manier van begeleiding van lidmate kan wees. Ons moet onthou, soos reeds genoem, dat pastorale sielkundiges ook kliniese sielkundiges is wat by die Suid-Afrikaanse Geneeskundige en Tandheelkundige Raad geregistreer is en daarom professionele fooie kan hef, wat verhaal kan word van mediese fondse. Daar is egter nóg ’n kategorie berading wat poog om Bybelse insigte en sielkunde te integreer; hulle is nie kliniese sielkundiges nie maar nogtans professionele beraders. In 2017 het daar ’n liggaam tot stand gekom wat hierdie groep beraders organiseer en registreer, die Council for Pastoral and Spiritual Counsellors (CPSC). (Laasgenoemde is die voortsetting van SAAP, die South African Association of Pastoral Work.) Die CPSC word deur die Suid-Afrikaanse Kwalifikasie Owerheid (SAKO; Eng: SAQA) as professionele raad vir geestelike beraders erken. Beraders wat by die CPSC geregistreer is, se kwalifikasies word ook volgens die Nasionale Kwalifikasie Raamwerk (NKR) beoordeel en in verskillende kategorieë van kompetensie en vaardighede geklassifiseer. Beraders wat by die CPSC geregistreer is, doen berading vanuit ’n Bybels-Christelike standpunt maar paar dit ook met sielkundige insigte. Hierdie beraders is ook geregtig om fooie te hef, hoewel dit nie van mediese fondse verhaal kan word nie. Van die beraders het privaat praktyke, maar baie is in diens van kerke of ander instansies wat hulle besoldig.

Die totstandkoming van die CPSC is ’n verblydende ontwikkeling in die organisering van geestelike beraders, want dit bring orde op ’n terrein waar daar voorheen groot variasie in kundigheid en vaardighede voorgekom het. Hierdie beraders is dikwels predikante en pastore wat nagraadse kwalifikasies in geestelike berading behaal het en daarom beskik oor gespesialiseerde kundigheid en vaardighede in berading. Die punt wat ek wil maak, is nogeens: hierdie is net nog ’n ontwikkeling wat Bybelse en sielkundige insigte nie as vyande sien nie, maar op ’n wyse integreer wat die Christelike geloof en die pastorale begeleiding van gelowiges dien.

Skrywer:  Prof Hermie van Zyl